Zazakî de Derheqê Awanî û Antişî yê Karî Ser Yew Cigêrayîş

Abstract

Xebate de Zazakî de bi etudbîyayişê sey viraşte yê karan, deman de û raweyan de demo ke şî antiş, cigêrayişê bedilîyayişo ke vîyarna yo armanç beno. Verê her çî derheqê karî de zanayiş dayo dima esas leteyê babeta karî yo, derheqê qertafê mesderî de ca dayo îzahatan. Xebate de karê ke ziwanê rojane de zaf cayan de yenê şuxulnayiş tercîh bî. Zazakî de hetê viraştişî ra karî; sey sade, pêrabeste û viraşte hîrê qismeyan de etud bî. Qismê derheqe deman de antişî yê karan de raweyanê xeberan û şertan de serê karan de vindetê. Xebata ma de; karan de semedo ke warê sîwane yê, serê rewşanê transîtîf-întransîtîf û aktîf-passîf de nêvindetîyayê. Qismê şîyayişî de girîngîya ziwanî, derheqê ziwanî de ziwan senî vejîyayo de dîyayişî, cuya komelkî de qalê babetanê ziwanî kerdo û xebatê ke serê Zazakî rê virazîyayê ca dayo înan. Derheqê nê xebatan de ca dayo zanayişo kronolojîk. Xebate, qismê şîyayişî ra teber hîrê qisman ra ameya raste. Qismê yewin de derheqê babetanê karî de şinasnayiş dayê, binê hîrê sernuştan de ca dayo etud kerdişo viraştekî. Qismê diyin de demî girewtê dest şinasnayiş dayê, badê cû antişê karan bi halê tabloyan de dayê. Bê nînan mîyanê cumleyan de nimûneyê şuxulnayişî dayê. Qismê hîrêyin de derheqê raweye de şinasnayişî dayê û nimûneyê karî dayê. Qismê netîce de ca dayo daneyê ke resayî ci, pêşnîyazî rêz bîyê.

Bu çalışmada Zazacada fiillerin yapısal olarak incelenmesi ile zamanlarda ve kiplerde çekime girdikleri zaman uğradıkları değişimin araştırılması amaçlanmaktadır. Öncelikle fiil ile ilgili bilgi verilmiş olup ardından fiil konusunun ayrılmaz parçası olan mastar eki hakkında açıklamalara yer verilmiştir. Çalışmada konuşma dilinde yaygın bir şekilde kullanılan fiiller tercih edilmiştir. Zazacada fiiller yapı bakımından; basit, bileşik ve türemiş olmak üzere üç bölümde incelenmiştir. Fiilllerin zamanlara göre çekimi ile ilgili kısımda ise haber ve dilek kiplerinde fiiller üzerinde durulmuştur. Çalışmamızda; fiillerde çatı alanı ile ilgili oldukları için geçişli-geçişsiz ve etken-edilgen durumları üzerinde durulmamıştır. Giriş kısmında dilin önemi, dilin nasıl ortaya çıktığı ile ilgili görüşler, toplumsal yaşamda dil konularına değinilmiş ve Zazaca üzerine yapılan çalışmalara yer verilmiştir. Bu çalışmalar hakkında kronolojik bilgi verilmiştir. Çalışma giriş kısmı dışında üç bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde fiil ve ilgili konularla ilgili tanımlar verilip üç başlık altında yapısal incelemeye yer verilmiştir. İkinci bölümde zamanlar ele alınıp tanımlar yapıldıktan sonra fiil çekimleri tablolar halinde verilmiştir. Yanı sıra cümle içinde kullanım örnekleri verilmiştir. Üçüncü kısımda ise kip hakkında tanım verilip fiil örnekleri verilmiştir. Sonuç kısmında ise ulaşılan verilere yer verilip öneriler sıralanmıştır.

In the study it is purposed to research the verbs structurally and the transition that they have been when they go conjugation in tenses and moods in Zazaki. First of all information about verb has been given and then explanations about infinitive which is an integral part of the subject of verb have been placed.

In the study, the verbs which are used widely in spoken language are prefered. In Zazaki, verbs are structurally analysed in three sections as simple, derivative and compound. In the part that is related to conjugation in tenses, it is emphasized on verbs in subjunctive and indicative mood. In our study, it is not emphasized on the situation of transitive/intransitive and active/passive since they are related to verbs voices. In the part of introduction, it is referred to the importance of language, views about how language has come up and language subjects in social life and studies which have been done in Zazaki are included. Chronological informations about these studies were given.

Except for introduction part the study consists of three parts. In the firt part verb and definitions about related subjects are given and under three titles structual examinations are palced. In the second part tenses are handled and definitions have been done and then conjugations have been given with charts. Besides using examples have been given in sentences. Then in the third part definitions about mood have been given and verb examples have been given. As a conclusion, datas which have been reached, have been given and offers have been lined.