Bingöl'de Zazaca atasözlerinin tahlili

Abstract

“Vateyê verênan”, yo vasîfa anonim kirîşenî, pilun ma ra miras mend, pê faydayî tecrûbanî cemaâtun seserrî nekl bî nesli kê yênî, ma pilun xura seni musay sê ma zî kijûn xura ina nekl kên. Vasfe vateyê verînan, her zamûn didaktik o. Her cemaât zê xwi, adet xwi bîna kênî. İn cemaatun pê edetûn xwi vateyê verînanî virazênî. A ke cigeryenî edebiyatî şar, kenaât yîn senin sê, zere in kultiri d’ yo dumara pil est a, inizî vatê verînûnî. Yo cemaati d’ vateyê verînan zaf sê un in cemaatun adet yîn zaf pîl ehendi z’ qiymetliy o. İn gurî ser yo cemaât vateyê verînan ra gewetina zê ziwan û kultiranî a kum indena verin o. Ma zî no fikr ra herekêt kerd. Zengintîyê ziwan û kulturî koma Zazayân xewêtâ teza xwi di nimune kerd. Edebîyatê Zazakî, çend ser est kulturê fekkî ser in adetûn senî ard ser, senî viraşt, ma in merak kerd. Ser tez xwi d’ viraşt. İn adetûn gerek edebî gerek ziwan ser seni ome dinya ma tez xwi d’ xewîtna. İn tezi d’ zerê Çewlîg’id ma tedayiş kerd. Ma di kî Edebîyatê Zazakî vateyê verînan zaf muhim yo ca tepişen. İn tezi d’ ma in gurî tespit kerd. Xewata tez a xwi, ma vateyê verînan pê metodî pêserantiş viraşt. Qisma dekewtiş di, ma tarihî edebiyatî koma Zazayan ser di zonayiş da. Besa yoyîn di; wasifî vatêyî verînanî umumî ma da. Besa diyîn; şeklî vateyê verînanî Çewlîg ma da. Besa hireyîn di; tasnifî mevzuyî vateyê verînanî Çewlîg kerd. În xewat ser ma a metnî a vatêyê verînan ard peser da. Ma xewata peyîn di z’ derheqî ci “ materyalî û şexsanî çime” di zonayiş da. No tewîr, vateyê verînan kê Çewlîg di, qise benî miyon Edebeyatî Zazayan di, çend cayî yîn qiymet inan ma xewata tez d’ izâh kerd. Na fikr ra tez kêm a hedrê kerda, semedî cihetî folklor û edebiyatî vateyê verînan Çewlîg gelêk zenginî, ma derhekqî inun ser wekentîş û xewat a metne viraşt.

Atasözleri anonim özellik taşıyan, geçmişten miras kalan, toplumların yüzyıllar boyunca yaşadığı veya tecrübelerden faydalanarak gelecek kuşaklara aktardıkları didaktik nitelikteki özlü sözlerdir. Her toplumun kendi kültüründen beslenerek yarattığı (vateyê verênan) atasözleri vardır. Bir milletin atasözü geleneği ne kadar güçlü ise o toplumun kültürü ve dili o kadar eskidir. Bizler de bu kabulden hareketle Zaza toplumunun dil ve kültürel zenginliği araştırarak metod olarak tahlile dayalı olarak bu tez çalışmasında “Bingöl Atasözleri”ni açıklamaya çalıştık. Zaza Edebiyatı, yüzyıllardır sözlü geleneğine yaslanarak kültürel zenginliğini gelecek kuşaklara aktarma çabası içinde olmuştur. Bu dilsel ve edebi aktarımın en önemli kültür unsurlarından biri de “atasözleri”dir. Bingöl ili ve ilçelerinde araştırmalar yaparak Zaza Edebiyatı’nda “atasözü” geleneğini, tez çalışmamızda incelemeye çalıştık. Tez çalışmasına konu olan atasözleri, derleme metoduna başvurularak incelenmiştir. Giriş kısmında; Bingöl’ün coğrafi konumu ve kültürel yapısı hakkında bilgiler verilmiştir. Bu bölümde atasözlerinin tanımlamamları yapılarak genel özellikleri hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Birinci bölümde; Bingöl atasözlerinin derlenme şekli incelenmiştir. İnceleme yapılırken biçimsel özelliklerine göre atasözleri sınıflandırılmıştır. İkinci bölümde, Bingöl atasözlerinin derlenme şekli ve anlatma geleneği hakkında bilgiler verilmiştir. Üçüncü bölümde ise Bingöl’de sözlü olarak konuşulan atasözlerini otuz konu başlığı altında tasnifi yapılmıştır. Tez çalışmasında örneklediğimiz atasözleri, Zazaca-Türkçe açıklamalarıyla birlikte verilerek Bingöl’de konuşulan atasözlerinin dilsel ve biçimsel farklılıkları tez çalışmasında incelenmiştir. Bu düşüncelerden hareketle hazırlanan tez çalışmasında Bingöl atasözleri, folklor ve halk edebiyatı açısından oldukça zengin olduğu tespit edilmiştir.