Dersim (Tunceli) Yöresinde Derlenen Zazaca Ağıtların Yapısal ve Tematik Yönden İncelenmesi

Abstract

ÖZET: Ağıt, gerçek olaylara dayalı kurmaca yönü az olan edebi ürünlerden biridir. Bu durum ağıtı, diğer edebi ürünlerden ayırarak toplumsal hafızanın aktarımını sağlayan, önemli bellek aktarım aracı yapmıştır. Özellikle yazılı tarihin bulunmadığı toplumlarda, tarihi olayları konu alan ağıtlar, aynı zamanda birer sözlü tarih anlatılarıdır. Edebi ürünlerinin tamamen sözlü gelenek içinde yayıldığı Dersim yöresinde, bölgenin tarihi ve sosyoekonomik yapısının yol açtığı olayları konu alan ağıtlar, bölgeye dair yazılı tarihin oluşturulmasında bir ön kaynak niteliğindedir. Bu durum bölgede, yazılı edebiyat geçmişi son 25-30 yıla dayanan ve sözlü gelenek içinde varlığını sürdüren ağıtların hafızalardan yok olmadan, bir an önce kayıt altına alınmasının önemini arttırmaktadır. Ağıt, gerçekleri konu alsa da ağıtın edebi bir tür olduğu göz ardı edilmeden derlenen ağıtlar sanatsal çerçevede analiz edilmelidir. Bugüne dek yöre ağıtlarıyla ilgili yapılan sınırlı sayıdaki çalışmada, ağıtlar derlenmiş ve konu yönünden incelenerek hikâyeleri aktarılmıştır. Ağıtlarla ilgili genel bir edebi analiz yapılmamıştır. Bu çalışmada, ağıtların yok olmasının önüne bir nebze de olsa geçebilmek için incelemeye tabi olan 70 ağıttan 44‟ü bizzat araştırmacı tarafından derlenerek kayıt altına alınmıştır. Derlenen ağıtlar üzerinden ağıtı var eden olgu ve olaylara, ağıt etrafında süren tartışmalara, yöre ağıtlarının söylendikleri dile, ağıtların kültürel bellek aktarımındaki rolü ve önemine açıklık getirilmiştir. Böylece ağıtların hem varoluşsal sürecinin anlaĢılır olması sağlanmış hem de yapısal ve tematik yönden analizleri yapılarak edebi değeri ortaya konmuş, mevcut kaynaklardaki eksiklikler giderilmeye çalışılmıştır.

KILMVATE: Mahsulê edebiyat ra şuare, jede hadise raştiye sero, kemi hadise wemıskerdene serowa. Na hal şuare, mahsule edebiyatê binu ra cera kena, hafıza qomeni werte ardene de, kena elçiye barekerdena bellek. Bilhassa qomê ke tarixê xuyo nuste çino, şuarê ke hadise tarix ra qal kene, aynı waxt de vatena tarixê vatisiye. Caê Dersim de, mahsulê edebiyati pêro tore vatis de axme biyaenê ra gore, tarix u sosyoekonomiye mıntıqaê ke şuaru de biyê seveve hadiseu, tarixe nustê mıntıqa vırastene de, hurendia çımê vıren derê. Edebiyatê nuste mıntıqa 25-30 ser nara avi ame werte na sevev ra şuare ke tore vatis de axme bene, hona aqıle qul ra vind nêbiye, qeyd kerdena na şuaru jede muhima. şuare çıxaş ke raştiye ra qal kena, vira meşoro ke mahsulê edebiyatiya, cokaro şuariye ke bene are gereke hete huner ra analiz vere. Hata nıka şuari mıntıqa sero, gurenaisê kemiye ke vırajiye, inu de Ģuari biye are, hete tema ra analiz biye, hekate şuaru nuşiye. ġuaru sero hete edebiyat ra analiz nêvırajiyo. Na gurenais, tene vindbiyana şuaru bıjero, na sevev ra gore 70 şuare ke gurenais de arıze biye 44 teni hete arızekerdoxe ra qeyd biye, biye are. ġuare ke gurenais de biye are, hadise u olguye ke şuari arde werte, munaqaşa ke dorme şuaru de biya, mıntıqa de şuari kamji zon de vajiye, kulture qomi axme biyane de cau, muhumiyetê şuaru çıko arıze biyo. Gurenais hem biyaena şuaru analiz kerda, kerda açıx hemi ki şuari şekli tema ra gore hete edebiyat ra analiz kerde ke çımeye ke şuaru sero nuşiye kemiya inu ravernero.

ABSTRACT: The elegy is one of the literary products with a low fictional aspect based on real events. This fact distinguishes the elegy from other literary products and makes it an important means of memory transmission that enables the transmission of social memory. Especially in societies where there is no written history, elegies, which deal with historical events, are also oral history narratives. In Dersim region, where literary products are spread entirely within the oral tradition, elegies, which deal with events caused by the historical and socioeconomic structure of the region, are a preliminary source for the creation of a written history of the region. This situation increases the importance of recording the elegies, whose written literary history dates back to the last 25-30 years and which continue to exist in the oral tradition, as soon as possible before they disappear from memory. Although elegies are based on realities, the collected elegies should be analyzed within an artistic framework without ignoring the fact that it is a literary genre. In the limited number of studies on local elegies to date, elegies have been compiled and analyzed in terms of subject matter and their stories have been conveyed. A general literary analysis of elegy has not been made. In this study, in order to prevent the disappearance of elegies, 44 of the 70 elegies subject to analysis were compiled and recorded by the researcher herself. Through the collected elegies, the facts and events that brought the elegy into existence, the discussions around the elegy, the language in which the local elegies are sung, the role and importance of elegies in the transmission of cultural memory were clarified. In this way, both the existential process of the elegies were made comprehensible and their literary value was revealed by analyzing them structurally and thematically, and the deficiencies in the existing sources were eliminated.