صورة نهري الفرات ودجلة في الشعر العربي القديم من الجاهلية حتى سقوط الدولة العباسية

Abstract

الملخص: هذا البحث نهري الفرات ودجلة في الشعر العربي القدم، من الجاهلية وحتى سقوط الدولة العباسية سنة 656 ه ولم يتُجاوز به الشاعر البهاء زهير الذي توفي في تلك السنة فلم يسُتشهد بشعر شاعر بعد هذا التاريخ، ومع طول الفتة الزمنية فقد كان المحاولة جمع وتحليل ما يسُتطاع من شعر لشعراء ذكروا النهرين أو أحدهما؛ مع الأخذ بعين الاعتبار الابتعاد عن لفظة )الفرات( إذا لم تكن تعي النهر ذاته، فالمعروف أن )الفرات( تعي النهر المشهور وقد تعي العذب الصافي أما )دجلة( فلا خلاف أنها تعي النهر خصوصا دون معنى آخر. وقد ذكُر في البحث الشعراء الذين استحضروا النهرين، وشواهد من شعرهم مع تأريخ لوفاتهموقد قسُم الشعراء إلى مراحل زمنية أربع: الشعراء الجاهليون، ثم صدر الإسلام والأموي، ثم شعراء الدولة العباسية حتى السقوط، والفتة العباسية قسُم إلى مراحل: أولها من سقوط الدولة الأموية حتى نهاية القرن الثاني الهجري، ثم القرن الثالث، فالرابع فالخامس فالسادس فالسابع منتصفه 656 ه، وأخيرا شعراء الأندلس، وقد اكُتفي بالشواهد الشعرية لإظهار غزارة ورود النهرين في الشعر العربي القدم،. ولمعرفة صورة النهرين وكيفية استخدام الشعراء لهما، كان الأغراض التقليدية في الشعر خير ميدان يستطاع من خلاله فهم الطريقة التي سلكها الشعراء، فكان أن وُضع الشواهد الشعرية في المدح والفخر والرثاء والنسيب والهجاء والحكمة والوصف، ثم كان لزاما بحث الصورة الفنية، وذلك حسب نظرة القدامى للصورة، فدُرس الاستعارة والتشبيه والكناية والمحسنات اللفظية والمعنوية والموسيقا الشعرية لاستيفاء العمل.

ÖZET: Bu araştırma, klasik Arap şiirinde Cahiliye döneminden h. 656 yılında Abbasi devletinin yıkılışına kadar) Fırat ve Dicle nehirlerini ele almaktadır. Araştırmada H. 656 yılında vefat eden Bahâ ez-Zuheyr’den sonraki şairlerin şiirlerine yer verilmemiştir. Geniş bir dönemi içine almasına rağmen her iki ırmaktan ya da sadece birinden söz eden şairlerin şiirleri mümkün olduğunca derlenmiş ve incelenmiştir. “Fırat” sözcüğü hem nehir adı hem de tatlı, arı anlamında kullanıldığı için bu hususa dikkat edilmiş, bizzat meşhur nehir adı anlamında kullanılmadığı şiirler dikkate alınmamıştır. “Dicle” kelimesi ise başka anlamı olmayıp özel olarak malum nehir anlamındadır. Araştırmada, vefat tarihleri gözönünde bulundurularak, şiirlerinde iki nehirden bahseden şairler hakkında bilgi verilmiş ve şiirlerinden örnekler sunulmuştur. Bu şairler kronolojik olarak dört döneme ayrılmıştır. Cahiliye şairleri, Sadru’l-İslam ve Emevi şairleri, yıkılışına kadar Abbâsi dönemi şairleri ve son olarak Endülüs şairleri. İki nehrin klasik Arap şiirinde bolca kullanıldığını göstermesi için verilen şiir örnekleri yeterli görülmüştür. İki nehrin tasvirini ve şairlerin onları nasıl kullandığını bilmek için şiirdeki geleneksel konular, şairlerin izlediği yöntemleri anlayabilmenin en iyi alanıdır. Bu itibarla medih, övünme, mersiye, nesib, hiciv, hikmet, vasf gibi konularda örnekler sunulmuştur. Ayrıca bu şiirlerdeki sanatsal özelliklerin araştırılması bir gereklilik arzettiğinden klasik bakış açısıyla istiare, teşbih, kinaye, muhassinâtı lafziyye ve maneviyye ile şiirsel müzikalite konuları incelenmiştir.

ABSTRACT: This research focuses on the rivers Euphrates and Tigris in ancient Arabic poetry (from the pre-Islamic era up to the fall of the Abbasid Caliphate in AH). The poet Bahā' Zuhayr is the last known poet to have mentioned these rivers, as he died in that year and no poet is recorded to have referenced them after that date. Despite the long timespan, efforts have been made to compile poetry mentioning these rivers or one of them. Care has been taken to avoid using the term "Euphrates" if it does not specifically refer to the river itself, as it is known that "Euphrates" refers to the famous river or may symbolize purity and clarity. On the other hand, "Tigris" unmistakably refers to the river, especially without any other connotation. The research mentions poets who invoked these rivers and provides excerpts of their poetry along with the dates of their deaths. The poets are divided into four chronological periods: the Pre-Islamic poets, followed by the Islamic and Umayyad period, then the Abbasid poets until their downfall. The Abbasid era is further subdivided into stages: the period from the fall of the Umayyad Caliphate until the end of the second century AH, followed by the third, fourth, fifth, sixth, and the first half of the seventh century AH, and finally the poets of Al-Andalus. The poetic excerpts were sufficient to demonstrate the abundance of references to the Euphrates and Tigris in ancient Arabic poetry. To understand the portrayal of these rivers and how poets utilized them, traditional poetic purposes were examined as the best field to comprehend the poets' approaches. Poetic excerpts were categorized into praise, boasting, elegy, genealogy, satire, wisdom, and description. It was then necessary to investigate the artistic representation according to the ancients' perspective of the image. Thus, allegory, simile, metaphor, verbal and moral embellishments, and poetic musicality were studied to complete the analysis.