Venavandina Cihûwaran li Komara Tirkiyeyê: Mînaka Agiriyê

Abstract

KURTE: Navê cihan, bi wateyên xwe yên sosyo-çandî û sembolîk ve, bi fonksiyona xwe ya bîranîna raborî û veguhastina çanda devkî ve parçeyekî bi qîmet ê mîrasa çandî ne. Nav tenê bi taybetmendiyên xwe yên dewlemend ên bibîrxistinê ve di jiyana rojane de ji bo merivan bi rola xwe ya civakî ranabin, herwiha ew di dewamdariya nasnameya çandî de jî roleke giring digêrin. Nav û (ve)navandin ku hesas e ji têkiliyên hêzê re, ew çend kompleks in ku nabe bi tenê boçûneke masûm a zimanî ve bên hilsengandin; ew kiryareke polîtîk e ku encamên cuda yên çandî, dîrokî û yên têkildarî bîrê nîşan dide. ‘Toponimiya rexneyî’ ya ku çend deheyên dawî di xebatên navan de lîteratureke giring pêk aniye, cextê dibe ser têkiliyên hêzê ku ev demeke dirêj bû hatibûn paşguhkirin. Tirkiyeyê wekî rengvedan û encama netewedewletsaziyê polîtikayên navandinê ji Komeleya Yekîtî û Pêşveçûnê mîras wergirt ku di vê çarçoveyê de hezaran cih û war (ve)navand, vê kiryarê armanc dikir ku mekanê bajêr û gundewar li gorî îdeolojiya daxwazkirî ji nû ve hilberîne û bixe bin kontrola xwe. Di vê hevtevnê de, di encama polîtîkayên venavandinê de ku bi dehan salan kişand, toponîmên “nû” yên ku nasnameya neteweyî nîşan didan li ser hezaran deverên avadan hatin kodkirin. Herçend ev kiryarên navbirî qadeke giring bo ‘toponimiya rexneyî’ dabîn kiribe jî, heta îro vê qadê bi têra xwe bal nekêşaye ser xwe. Ev xebat di nimûneya bajarê Agiriyê (Qerekilîs) de rê û rêkarên cihnavandinê dide ber xwe û dixwaze li navenda bajarê Agiriyê hin nimûneyên navandinê bi boçûneke rexneyî ya toponîmîk ve vekole bêyî ku pêwenda polîtîk û dîrokî ya polîtîkayên (ve)navandinê yên li Tirkiyeyê jî piştguh bike. Fêm û têgihiştina li hember wan navên “nû” ku ji jor ve hatine (da)sepandin û helwestên û formên berxwedanê yên li hember navan çêdibin ji bo keşifkirina dînamîkên civatî û çandî gelek girin in. Ev xebata ku di vê çarçoveyê de li sehayê encam da, navê cihan, vegêranên cihêreng ku bi wate û çîrokên wan re derdiketin meydanê bi metodeke etnografîk nîqaş dike. Herwiha, rol û fonksiyonên ku nav hiltînin di çanda devkî ya kurdî de di çarçoveya kilamên dengbêjan de hatine nirxandin. Ev xebata ku giringiya vegêranên dîrokî û topogenyê (topogeny) yên dengbêjan diyar dike ku bi rêya “nexşeyên devkî” li ser mekan hatine neqişandin û herwiha cextê dibe ser wê xisara ku bi navguhertinê re li ser vegêranan derdikeve mexderê û mekanê bîrê ku bi rêya navê cihan saz dibe.

ÖZET: Yer isimleri, sahip oldukları sosyo-kültürel ve sembolik anlamları, geçmişi hatırlatma ve sözlü kültürü taşıma işlevi ile kültürel mirasın değerli bir parçasıdır. İsimler sadece zengin çağrışımsal özellikleriyle günlük hayatta insanlar için sosyal rollerini sürdürmekle kalmaz, aynı zamanda kültürel kimliğin devam etmesinde de önemli bir rol oynar. Güç ilişkilerine duyarlı bir yapıya sahip olan isim ve isimlendirme sadece masum dilsel bir yaklaşımla ele alınamayacak kadar karmaşık; farklı kültürel, mekânsal, tarihsel ve hafızaya ilişkin sonuçları olan politik bir eylemdir. Son birkaç on yıl içinde, ortaya çıkan ‘eleştirel toponimi’, isimlendirme çalışmalarında uzun süredir ihmal edilen güç ilişkilerini de göz önünde bulundurarak önemli bir literatür oluşturdu. Ulus devlet inşasının bir yansıması olarak Türkiye’nin İttihat ve Terraki’den devraldığı isimlendirme politikalarını devam ettirerek binlerce yeri yeniden isimlendirmesi eylemi, kentsel ve kırsal mekânın ideolojik kaygılar doğrultusunda yeniden üretilmesi ve kontrol altına alınması gibi bir dizi amaca hizmet etti. Bu doğrultuda, onlarca yıla yayılan yeniden isimlendirme pratikleri sonucunda, binlerce yerleşim yerine ulusal kimliği yansıtan ‘yeni’ toponimler kodlandı. Tüm bu gelişmeler, ‘eleştirel toponimi’ye önemli bir inceleme alanı oluşturmasına rağmen, günümüze kadar bu alan Türkiye’de hak ettiği ilgiyi görmedi. Bu çalışmanın amacı Türkiye’de (yeniden) isimlendirmenin politik ve tarihsel bağlamı göz ardı etmeden, Ağrı ili örneğinde yer isimlendirmesinde izlenen stratejileri, Ağrı kent merkezinde son yıllarda çıkan bazı isimlendirme örneklerini eleştirel toponimi bağlamında incelemektir. İnsanların tepeden dayatılan yeni isimlerini alımlama biçimi ve bu isimlere karşı geliştirdikleri tavır ve direniş formları toplumsal ve kültürel dinamikleri keşfetmek için oldukça önemlidir. Bu doğrultuda yapılan saha çalışmasında, yer isimleri, anlamları ve hikâyeleri ile ortaya çıkan farklı anlatılar, etnografik bir metod benimsenerek tartışıldı. Ayrıca Kürt sözlü kültüründe isimlerin üstlendiği önemli roller de dengbêj kılamları çerçevesinde incelendi. Dengbêjlerin, “sözlü haritalar” yoluyla mekâna işlediği tarihsel ve topojenik anlatıların önemi, isim değişikliğiyle bu anlatıların uğradığı hasarı da tartışan bu çalışma yer isimleri yoluyla oluşturulan mekânsal hafızaya da vurgu yapmaktadır.

ABSTRACT: Placenames are a valuable part of cultural heritage with their socio-cultural and symbolic meanings, the function of reminding the past, and carrying oral culture. Names not only maintain their social roles for people in daily life with their rich associative features but also play an important role in the maintenance of cultural identity. Names and naming that include power relations are too complex to be addressed only with a purely linguistic approach; It is a political action with different cultural, spatial, historical, and memory consequences. In the last few decades, the emerging "critical toponym" has created an important literature, taking into account the long-neglected power relations in naming studies. As a reflection of building a nation-state inherited from the Committee of Union and Progress, Turkey's policy related to (re)naming thousands of places served a number of purposes such as the reproduction and control of urban and rural space in line with ideological concerns. Accordingly, as a result of renaming practices spanning over decades, 'new' toponyms reflecting national identity in thousands of settlements were coded. Although all these developments have provided an important area of study for 'critical toponymy', this study area has not received the attention it deserves in Turkey until today. The purpose of this study is to examine the strategies followed in the place naming in Ağrı province along with some examples of naming in Ağrı city center in recent years as a part of critical toponymy without ignoring the political and historical context of Turkey's (re)naming policies. The way people perceive their new names which were imposed and the attitude and forms of resistance they develop against these names are very important in exploring social and cultural dynamics. In the fieldwork carried out in this direction, different narratives emerging with place names, meanings, and stories were discussed by adopting an ethnographic method. In addition, the important roles of names in Kurdish oral culture were examined within the framework of dengbêj kilams (songs). This study discusses the importance of the historical and topogenic narratives that Dengbêj gave to the place through "verbal maps", and also examines the damage on these narratives with the re-naming by emphasizing the place memory created through place names.