Berawirdkirina Beyta Mem û Zînê (Varyanta Oskar Mann A Kurmancî) û Mem û Zîna Mîrza Ya Hewramî

Abstract

KURTE: Ev xebata doktorayê li ser Edebiyata Gelêrî ya Kurdî ye û ji berawirdkirina du cure berhemên bi navê Mem û Zînê pêk tê. Yek ji wan bi zaraveyê Kurmancî ye û ya dî bi zaraveyê Hewramî ye. Ya Kurmancî beyteke folklorî ye û ya Hewramî mesnewîyeke klasîk e, ku jêdera wê jî folklora kurdî ye. Bi dîtina gelek lêvekol û zanayên edeba gelan, edebiyata Kurdî ya gelêrî yek ji dewlemendtirîn edebîyatên cîhanê yê gelêrî tê hejmarê. Ev edebîyata ji layê şiklî û naverokî va di nav xwe da ji gelek cureyan pêk tê û yek ji van cureyan jî beyt in. Ji nava beytan da jî Beyta Mem û Zînê ya herî navdar e ku varyantên wê bi awayên devkî û nivîskî bi gelek zarave û devokên zimanê Kurdî hene. Heta roja îro gelek xebat li ser Mem û Zînê hatine kirin. Lê ev xebata me wekî mijar berawirdkirina du versîyonên cuda ne, ku yek nusxeyeke destxet e ku bi zaraveyê Hewramî ye û di qalibê mesnewîyê da hatîye nivîsînê û ya dî versiyoneke ji Beyta Mem û Zînê ku bi zaraveyê Kurmancî ye. Ev destnivîsa Hewramî li sala 2016an ji layê Enstituya Kurdî ya Zimanên Zindî ya Zanîngeha Mardîn Artuklu‘yê va ji pirtûkxaneya giștîya bajarê Berlînê hatibû bidestxistin û ji bo istifadekirina lêkoleran li ber destan bû. Versîyona beytê jî ji layê rojhelatnasê Almanî Oskar Mann va li sala 1906an li Rihayê hatîye berhevkirin. Ev versîyona beytê ta niha nehatîye çapkirin û tu xebatên akademîk jî li ser wê nehatine kirin. Ev xebata ji destpêkek û sê pişkan pêk têt. Di destpêkê da li bareya girîngiya folklora Kurdî, têgehên girêdayî bi babetê va, ji layê mijar û naverokê va û cureyên edebiyata gelêrî bi kurtî hin agahî hatine dayîn. Di pişka yekem da piştî ku li ser Beyta Mem û Zînê û taybetîyên wê agahî hatine dayîn, metna Oskar Mann ya Kurmancî tê pêşkêşkirin û ev metn ji layên mîtolojîk, ayînî, tarîxî û edebî va hatîye vekolan. Di pişka duyem da destxeta Mesnewîya Mem û Zînê ya bi Hewramî hatîye nasandin û transkrîpsîyona metnê li gel wergera wê ya Kurmancî hatîye raberkirin û metn ji layên ayînî û edebî va hatîye vekolan. Di pişka sêyem da jî ev her du metnên folklorîk û klasîk ji layên naverok, şikl û hunerên cuwankariyê va hatine berawirdkirin. Taybetîyên wan yên hevpar û cihê hatine tespîtkirin.

ÖZET: Bu doktora tezi, Kürt Halk Edebiyatı üzerinedir ve Mem û Zin [Mem ile Zin] adlı eserin iki varyantının karşılaştırılmasından oluşur. Biri Kurmanci lehçesinde, diğeri Hevrami lehçesindedir. Kurmanji olan folklorik bir destandır ve Hevrami olan ise kaynağı Kürt folkloru olan klasik bir mesnevidir. Birçok halk edebiyatı araştırması ve bilginine göre, Kürt halk edebiyatı dünyanın en zengin halk edebiyatından biri olarak kabul edilmektedir. Bu edebiyat, biçim ve içerik yönünden birçok türden oluşmaktadır ve bu türlerden biri destandır. Destanlar arasında Mem û Zîn Destanı en ünlü olanıdır ve Kürtçenin birçok lehçesinde ve ağzında sözlü ve yazılı olarak bulunmaktadır. Bugüne kadar Mem û Zîn adlı eser üzerine pek çok çalışma yapılmıştır. Bizim çalışmamız ise, Mem û Zîn destanının Hevrami Kürtçesi ile yazılmış ve mesnevi olan bir elyazması ile Mem û Zîn destanin Kurmancî bir versiyonunun karşılaştırılmıştır. Hevrami el yazması, 2016 yılında Mardin Artuklu Üniversitesi Kürt Yaşayan Diller Enstitüsü tarafından Berlin şehrinin halk kütüphanesinden elde edildi ve araştırmacılar tarafından kullanıma sunuldu. Destanın versiyonu da 1906'da Urfa'da Alman oryantalist Oskar Mann tarafından derlendi. Destanın bu versiyonu henüz yayınlanmamıştır ve üzerinde hiçbir akademik çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmama giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Girişte Kürt Folklorunun önemi, konuyla ilgili kavramlar, konu ve şekil açısından halk edebiyatı türleri hakkında kısaca bilgi verildi. İlk bölümde Mem û Zîn destanı ve özellikleri hakkında bilgi verildikten sonra, Oskar Mann'ın derlediği Kurmanci versiyonun metnine yer verilmiştir. Ayrıca bu metin mitolojik, dini, tarihi ve edebi açılardan incelenmiştir. İkinci bölümde Mem û Zîn’le ilgili mesnevi şeklindeki Hevramice elyazması tanıtılmış ve elyazmasının orijinali (kopyası) transkribe edilip Kurmanciye çevrilen şekli verilmiş, dini ve edebi açılardan analiz edilmiştir. Üçüncü bölümde ise bü iki folklorik ve klasik metin içerik, şekil ve edebi sanatlar yönünden karşılaştırılmıştır. Ortak ve farklı özellikleri tespit edilmiştir.

ABSTRACT: This doctoral thesis is on Kurdish Folk Literature and consists of comparing two variants of the work titled Mem û Zîn [Mem and Zin]. One is in Kurmanji dialect and the other is in Hawrami dialect. The Kurmanji one is a folkloric epic, and the Hawrami one is a classical mesnevi whose source is Kurdish folklore. According to many folk literature researches and scholars, Kurdish folk literature is considered one of the richest folk literature in the world. This literature consists of many genres in terms of form and content, and one of these genres is epic. Among the epics, the Mem û Zîn Epic is the most famous one and is found in many dialects and varıants of Kurdish, both orally and in writing. To date, many studies have been done on the work titled Mem û Zîn. In our study, a manuscript written in Hawrami Kurdish of the Mem û Zîn epic was compared with a Kurmanji version of the Mem û Zîn epic. The Hawrami manuscript was obtained from the public library of the city of Berlin by the Kurdish Living Languages Institute of Mardin Artuklu University in 2016 and made available to researchers. The version of the epic was compiled by German orientalist Oskar Mann in Urfa in 1906. This version of the epic has not been published yet and no academic work has been done on it. My work consists of an introduction and three parts. In the introduction, there is short information about the importance of Kurdish folklore, concepts related to the subject and the forms of Kurdish Folk Literature in terms of genre and topic. In the first part, after giving information about Mem û Zîn epics and their features, the text of the Kurmanji version compiled by Oskar Mann is given. In addition, this text is examined in terms of mythological, religious, historical and literary aspects. In the second part, the Hawrami manuscript in the form of masnawi about Mem û Zîn was introduced and the original (copy) of the manuscript was transcribed and translated into Kurmanji and analyzed in terms of religious, and literary aspects. In the third part, these two folkloric and classical texts are compared in terms of content, shape and literary arts. Common and different features have been identified.