NASNAME Û REWŞA TRAJÎK: BERAWIRDKIRINEK LI SER ROMANÊN MEHMED UZUN, YAŞAR KEMAL Û ÎBRAHÎM YÛNISÎ

Abstract

KURTE: Ev tez, rewĢa trajîk ya romanên Sîya Evînê û Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê yên Mehmed Uzun, Kimsecik 1-2-3 û Yılanı Öldürseler ên YaĢar Kemal û Xoş Amedî û Dildadêha yên Îbrahîm Yûnisî, bi pêwendiya nasnameyê va berawird dike. Berhemên edebî bi awayekî, bi berhemên din ên edebî va têkildar in, teza me jî têkilîya di navbera romanên Mehmed Uzun, YaĢar Kemal û Îbrahîm Yûnisî da aĢkere dike ku ew nûnerên edebîyatên Kurdî, Tirkî û Farisî ne. Xebatên edebîyata berawirdî, bi giĢtî ji berwirdkirinên li ser têkilîyên genetîk û tîpolojîk ên di navbera deqên edebî da pêk tên. Uzun, Kemal û Yûnisî ji alîyê nasnameya neteweyî va Kurd in lê nûnertîya edebîyatên neteweyî yên ji hev cuda dikin. Ew di sedsala 20em da hatine dinyayê. Di nivîskarîyên xwe da ji bilî bandorên cihêreng, di bin badora heman geĢedan û guherînên civakî, sîyasî û derûnî da mane. Ji ber ku Ģert û mercên heman serdemê di romanên navborî da olan dane, herwiha rewĢa trajîk ya jîyanê, nirx û pirsgirêkên nasnameyê wek heman temayê rengê xwe daye van romanan, ev xebat bi pêwendîya tîpolojîk li ser romanên navborî radiweste. Trajedî (tragedya) cureyeke hunerê ye û ya ku trajîk e dide der, lê trajîk rastîyeke jîyanê ye û di puxta jîyanê de veĢartî ye. Bêjeyên “trajîk” û “trajedî”yê herçiqas ji hev cuda bin jî bi hev va kelijîne. Hem di qada zanistê da hem jî di jîyana rojane da li dewsa hev tên bikaranîn, lê em di vê tezê da trajedîyê wek cureyeke hunerê û rewĢa trajîk jî wek taybetîyeke/rastîyeke jîyanê dinirxînin. Trajîka ku di puxta jîyanê da heye, bi destana merivayetîyê ya yekem GilgamiĢ û tragedyayên Yewnana PêĢîn vir va di berhemên edebî da cih wergirtiye. Uzun, Kemal û Yûnisî wek hêmaneke hevpar, rewĢa trajîk ya jîyanê di cureya romanê da ceribandine. Romanên wan ên navborî, honakên rewĢên trajîk dihewînin û wekî temayeke manend rewĢa trajîk, taybetîyeke hevpar a romanên wan e. Berhemên trajîk, hêmanên berberî, rageĢî, rêbendî, hilbijartin, çalakî, êĢ û wêranîyê dihewînin. Ew, wek xaleke hevpar, li ser bingeha berberî, êĢ û wêranîya civak û merivên Kurd ên sedsala 20em, rewĢên trajîk honandine. Bi vî awayî, ji rewĢên trajîk ên manend ku hatine jîyîn sûd werdigirin û wan vediguhêzînin cîhana honakê. Uzun, Kemal û Yûnisî nasnameyê wek nirxekî dibînin û wek hêmaneke berberîyê dihonin. Herwiha honaka rûdanê ya trajîk bi rûdan û pirsgirêkên nasnameyî va ava dikin. Ev xebat ne lêkolîneke “nasname”yê ye, dema ku rewĢa VI trajîk ya romanên navborî vedikole û berawird dike, nasnameyê wek nirxekî û hêmaneke berberîyê dibîne. Herwiha, li ser nasnameya ku di honaka rûdanê da ye hûr dibe û dîyar dike ka gelo nivîskar rewĢa trajîk a kê vedibêjin. Ev xebat weke encam dîyar dike ku hersê romannûs di edebîyatên Kurdî, Tirkî û Farisî da bi awayekî giĢtî rewĢa trajîk ya bindest û stemkaran û bi awayekî taybet jî ya civaka Kurd û jina Kurd vedibêjin. Xebata me, di romanên navborî de, hem rewĢa trajîk a jîyanê hem jî rewĢa trajîk a merivên Kurd lêdikole û berawird dike. Ev xebat ji sê beĢan pêk tê. Xebat, di beĢa yekem da teorîya edebîyata berawirdî, nasname û trajîkê rave dike. Di beĢa duyem da jîyan û berhemên hersê romannûsan dide nasîn û ji bo ku mijara tezê baĢtir bê fehmkirin wan ji hin hêlên cuda va dide ber hev. Di beĢa sêyem da jî bi pêwendîya nasnameyê va rewĢên trajîk ên di romanên navborî da hatine sazkirin, yek bi yek vedikole. PiĢtra, romanên Sîya Evînê, sêyîneya Kimsecik û Xoş Amedî di nav hev da û romanên Ronî Mîna Evînê Tarî Mina Mirinê, Yılanı Öldürseler û Dildadêha jî di nav hev da bi pêwendiya tîpolojîk va berawird dike, manendî û cudatîyên wan dîyar dike û digihîje encamekê.

ÖZET: Bu tez; Mehmed Uzun‟nun Sîya Evînê, Ronî Mîna Evînê Tarî Mîna Mirinê, Yaşar Kemal‟in Kimsecik 1-2-3, Yılanı Öldürseler ve Îbrahîm Yûnisî‟nin Xoş Amedî, Dildadêha romanlarında kurgulanan trajik durumu kimlik bağlamında karşılaştırır. Edebi eserler bir şekilde diğer edebi eserler ile bir ilişkiye sahiptirler ki bu çalışma Kürt, Türk ve Fars edebiyatlarının temsilcilerinden Mehmed Uzun, Yaşar Kemal ve İbrahim Yûnisî romanları arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktadır. Karşılaştırmalı edebiyat çalışmaları, edebi metinler arasındaki karşılaştırmayı genellikle genetik ve tipolojik ilişkiler üzerinden gerçekleştirir. Uzun, Kemal ve Yûnisî Kürt ulusal kimliğine sahiptirler ancak farklı ulusların edebiyat temsilciliğini yapmaktadırlar. Onlar 20. yüzyılda dünyaya gözlerini açmışlardır. Yazarlıklarını etkileyen farklı etkilerin yanı sıra benzer psikolojik, siyasi, toplumsal gelişim ve dönüşümlerden etkilenmişlerdir. Araştırma konusu romanlara aynı dönemin benzer şart ve koşulları etki ettiğinden ayrıca hayatın trajik durumu, kimlik değerleri ve kimlik sorunları, benzer temalar olarak bu romanlara yansıdığı için bu tez tipolojik bağlam açısından adı geçen romanları karşılaştırmaktadır. Trajedi (tragedya) bir sanat türüdür ve trajik olanı yansıtır, trajik ise hayatın bir gerçeğidir ve yaşamın özünde saklıdır. “Trajedi” ve “Trajik” ayrı kavramlar olsalar da birbirileriyle kaynaşmışlardır. Hem bilimsel alanda hem de gündelik hayatta birbirlerinin yerine kullanılmaktadırlar ancak biz bu çalışmada trajediyi bir sanat türü, trajik durumu ise yaşamın bir özelliği/gerçeği olarak ele alıyoruz. Yaşamın özünde yer alan trajik, insanlığın ilk destanı olan Gılgamış destanı ve Antik Yunan trajedilerinden bu yana edebi eserlerde yer edinmiştir. Uzun, Kemal ve Yûnisî ortak bir unsur olarak yaşamın trajik durumunu roman türünde denemişlerdir. Yazarların bahse konu romanları trajik durum kurgularını içermektedir ve benzer bir tema olarak trajik durum, onların romanlarının ortak bir özelliğidir. Trajik eserler; çatışma (karĢıtlık), çıkmaz, gerilim, seçim, eylem, acı ve yıkım unsurlarını içermektedir. Onlar, ortak bir nokta olarak 20. yüzyıl Kürt toplumu ve insanının çatışma, acı ve yıkımı temelinde trajik durumlar kurgulamışlardır. Böylece, benzer bir şekilde yaşanmış trajik durumlardan faydalanarak onları kurgu dünyasına aktarmaktadırlar. Uzun, Kemal ve Yûnisî kimliği bir değer olarak ele alıp onu bir çatışma unsuru olarak kurgulamaktadırlar. Aynı zamanda trajik olay örgüsünü kimlik sorunları ve VIII ona bağlı olaylar ile ilgili olarak kurmaktadırlar. Bu çalışma bir “kimlik” araştırması değildir, araştırmaya konu romanlardaki trajik durumları ele alıp karşılaştırırken kimliği bir değer ve çatışma unsuru olarak görmektedir. Ayrıca, olay örgüsündeki kimlik unsuru üzerinde durmakta ve yazarların kimlerin trajik durumunu anlattıklarını ortaya koymaktadır. Bu çalışma romancıların Kürtçe, Türkçe ve Farsça edebiyatlarında genel olarak ezilen ve mazlum olanların özelde ise Kürt toplumu ve Kürt kadınının trajik durumunu anlattığı sonucunu ortaya koymaktadır. Araştırmamız, söz konusu romanlarda hem hayatın trajik durumunu hem de Kürt insanının trajik durumunu araştırıp karşılaştırmaktadır. Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Çalışma, birinci bölümde karşılaştırmalı edebiyat, kimlik ve trajik teorilerini açıklar. ikinci bölümde romancıların hayat ve eserlerini tanıtır ve tez konusunun daha iyi anlaşılması için yazarları farklı yönlerden karşılaştırır. Üçüncü bölümde de kimlik ilişkisi bağlamında adı geçen romanlardaki trajik durumları birer birer analiz eder. Sonra Sîya Evînê, Kimsecik üçlemesini ve Xoş Amedî romanlarını kendi aralarında Ronî Mîna Evînê Tarî Mina Mirinê; Yılanı Öldürseler ve Dildadêha romanlarını da kendi aralarında tipolojik bağlamda karşılaştırır, onlardaki benzerlikler ve farklılıkları belirler ve bir sonuca ulaşır.