HETÊ AWANÎ Û TEMATÎKÎ RA ROMANÊ ZAZAKÎ

Abstract

XULASA/KILMEK: Tarixê însanetîye ra nat hetanî ewro waştiş û hewceyê vatişî demanê cîya-cîyayan de bi formanê çendtewiran de vejîyayê werte. Çend seserrî yo ke dinya de mîyanê tewiranê edebîyan de roman ke tewiranê tewr ciwanan ra yew o tewiro tewr populer yê ewroyî yo. Wina aseno ke yew vîyertoxo bi hêz yê ey çîn bo zî seke mîyanê şaranê serê dinya de bîyo mîyanê edîbanê zazayan de zî heto populer yê romanî ya yew meyîl est o. Na xebate hedef kena ke ê romanê zazakî ke hetanî 2019 çap bîyê ser o hetê awanî û tema ra etud bikera çarçîwaya teorîk yê romanî mîyanê wextî de vurîyayişê ey û analîzkerdiĢê prosesê yê wertevejîyayişê romanê zazakî ser o analîzan bikero. Roman ke zazakî de yew tewirê edebî yo ciwan o serranê 90an de vejîyayo werte û nêşkîyayo yew girseyê teqîbkar o cidî û ware de yew tradîsyono cidî bîyaro meydan. Qaso ke rasîyayo ci 1996 ke romano verên çap bîyo ra hetanî 2022 proseso vîst û şeş serre de pêropîya vîst hebî romanî hetê pancês hebe nuştoxan ra çap bîyê. Hetê awanî û muhtewayî ra romanê zazakî yew het ra nêşkîyayo yew zafrengînî û zafvengînî bîyaro meydan labelê heto bîn ra wina yew raştîye est a ke mîyanê yew prosesê bîyayişî ra vîyereno û çend çeşîd numuneyî ardê meydan. Nê metinî yew het ra bi endîşeyê goreyê taybetmendîyanê yê nê tewirî ameyê nuştiş heto bîn ra zî armanco esasî; dayişê eseranê bikalîte ra zîyade estbîyayişê xo ispatkerdiş mojnayişê besîyê/qabîlîyetê ziwanî û ê çîyî ke ameyê ciwîyayiş qeydkerdiş o. Na xebata ke ma çarçîwayê unsuranê awanî û tematîkî yê romanê zazakî de kerda gama verên de derheqê teorîyê romanî û taybetmendîyanê tewirê romanî de ê nîqaşî ke est ê ra behs beno û dima fokusê xo açarneno şîyês heb romananê zazakî ke ser. Bi analîzanê romanan ameyo armanc kerdiş ke; ê argumanî ke kewtê dest bi roşnayîyê înan hetê awanî û tematîkî ra hetê serkewtiş û hetê kêmanî yê nê romanan tesbît û tehlîl bibê û no ware de venganîya ke est a bêra dekerdiş. No kontekst de xebatê ma metodanê fokuskerdişê metinan ra îstîfade kerdo romanî hetê unsuranê tehlîlê metinî ra ameyê krîtîk kerdiş.

ÖZET: İnsanlık tarihinden günümüze anlatma isteği ve ihtiyacı farklı dönemlerde çeşitli formlarda ortaya çıkmıştır. Birkaç yüzyıldır dünyada edebi türler içerisinde en genç anlatı formlarından biri olan roman günümüzün en popüler edebi türlerden biridir. Güçlü bir edebi geçmişi olmasa da dünyadaki birçok toplum da olduğu gibi zaza edipleri arasında romanın bu popüler yönüne meyil olduğu görülmektedir. Bu çalışma, 2019 yılına kadar yayımlanmış olan Zazaca romanların yapı ve tema açısından inceleyip roman türünün teorik çerçevesini zaman içerisindeki dönüşümünü ve Zazaca romanın ortaya çıkış sürecini analiz etmeyi hedeflemektedir. Zazacada genç bir edebi tür olan roman, 90lı yıllarda ortaya çıkıp ciddi bir takipçi kitlesi ve alanda ciddi bir gelenek oluşturamamıştır. Ulaşabildiğimiz kadarıyla zazaca ilk romanın yayımlandığı 1996 yılından 2022 yılına kadar geçen yirmi altı yıllık süreçte toplam yirmi roman, on beş yazar tarafından yazılmıştır. Yapı ve muhteva açısından Zaza romanı bir yandan çok çeşitlilik çok renklilik, çok seslilik meydana getirememiş olmasına rağmen diğer yandan bir oluş sürecinden geçtiği ve çeşitli örnekler bıraktığı bir gerçektir. Bu metinler bir yanda edebi türün özelliklerine uygun olarak kaleme alınma kaygısı taşımakla birlikte temel amaç kaliteli edebi ürünler vermekten ziyade varlığını ıspat etme dilin yeterliliğini gösterme ve yaşanmışlıkları kayda geçirmektir. Zazaki romanın yapısal ve tematik unsurları çerçevesinde yaptığımız bu çalışma öncelikle roman teorisi ve roman türünün özelliklerine dair tartışmalara değindikten sonra zazaca yazılmış on altı romana odaklanmaktadır. Bu romanların analiziyle birlikte elde edilen argümanlar ışığında Zazaca romanın yapısal ve tematik açıdan başarılı ve eksik yönleri tesbpit ve tahlil edilerek alandaki boşluğun giderilmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda çalışmamız metin odaklı yöntemlerden yararlanmış romanlar metin tahlil unsurları açısından değerlendirilmiştir.

ABSTRACT: The desire and need to tell from the history of humanity to the present has emerged in various forms in different periods. The novel, which has been one of the youngest narrative forms in the world for several centuries, is one of the most popular literary genres today. Although it does not have a strong literary background, it is seen that there is a tendency for this popular aspect of the novel among zaza writers, as in many societies in the world. This study aims to examine the Zazaki novels published until 2019 in terms of structure and theme, and to analyze the theoretical framework of the novel genre, its transformation over time, and the emergence process of the Zaza novel. The novel, which is a young literary genre in Zazaki, emerged in the 90s and could not create a serious following and a serious tradition in the field. As far as we can reach, a total of twenty novels were written by fifteen authors in the twenty-six-year period from 1996, when the first Zaza novel was published, to 2022. In terms of structure and content, it is a fact that Zaza novel has gone through a process of formation and left various examples, on the one hand, although it could not create a wide variety, polychrome and polyphony. On the one hand, these texts have the concern of being written in accordance with the characteristics of the literary genre, but the main purpose is to prove their existence, to show the proficiency of the language and to record experiences rather than to produce quality literary products. This study, which we have done within the framework of the structural and thematic elements of the Zazaki novel, firstly focuses on the sixteen Zaza novels after discussing the theory of the novel and the characteristics of the novel genre. In the light of the arguments obtained with the analysis of these novels, it is aimed to eliminate the gap in the field by identifying and analyzing the structural and thematically successful and deficient aspects of the Zazaki novel. In this context, our study has benefited from text-oriented methods, and novels have been evaluated in terms of text analysis elements.