Zazaca Teresiye Çemçe, Kilama Pepûgî, Her Çi Beno Sanıke, Sıleman, Kılama Şilane, Gula Çemê Pêrre, Morıber, Barkerdena Zerrî, Pîltane ve Ti Tewrê Payîza Şîya Romanları Örneğinde Ortak Bellek -Karşılaştırmalı Bir Çalışma-

Abstract

ÖZET: Bu çalışma, Bereketli Hilal tabir edilen Yukarı Mezopotamya’da/Anadolu’da yaşayan halklardan biri olan Zazaların kendi dillerinde yazılan romanları esas alarak Zazaların ortak belleğini konu edinmektedir. Romanlar Zazaca konuşanlara odaklandığı için Zazalara ait sosyo-kültürel öğeler ön plana çıkmaktadır. Çalışmanın yapıldığı zamana kadar yazılmış Zazaca romanların ağırlıklı kısmını konu edinen bu incelemede, romanlar aracılığıyla edebiyat dünyasında temsil edilen toplumsal izdüşüm ile ortak belleğin iki türü olarak nitelendirilen kültürel ve iletişimsel bellek tartışılmaktadır. Bir dilin tüm anlatım olanaklarını, ifade gücünü, dilsel yeterliğini ve yetkinliğini en üst düzeyde dile getirdiği bilindiğinden, edebiyatın diğer türleri değil, son türü görülen romanlar esas alınmıştır. Bir sanat dalı olarak edebiyatın da hakikatin diğer boyutlarına benzer biçimde insan ve toplum gerçeğini ayrıntılı biçimde yansıttığı düşünüldüğünden, kurmaca eserler aracılığıyla da olsa, romanlara yansıyan kültürün hakiki olduğu ileri sürülmektedir. Romanlar aracılığıyla Zazaların çeşitli inançları, tanrısallık algılayışları, dini ritüelleri, bireylerarası ve bireyin çeşitli iktidar türleriyle ilişkiler, dil ve aidiyete dair yaklaşımlar, iletişimsel bellekte yer edinen yakın geçmişte yaşanmış olaylar, göçmenlik ve sürgünlük gibi hususlar konulaştırılmıştır. Çalışma, edebiyat evreninde temsil edilen ortak belleği öne çıkan yönleriyle inceleyerek Zazaların kendi romanlarında dikkat çeken kültürel öğelere ışık tutmaktadır.

KILMVATE: Ina xebat, romanunê Zazau kı sey mıletunê binu Anadoli dı cuyeni u zonê xo dı nusiyay, inon esas gena. Romani, şelıgi kı Zazaki qısey keni inon sero vındeni coka romanun dı unsuri şelıgki-zagonki ê Zazau veciyeni verni. Ina xebat, romani Zazaki kı hetu ınka nusiyay zafınê yın sero vındena, projeksiyonê şelıgki kı hometê edebiyati dı romanun dı temsil bena u unsuri vir ê zagonki u qomuniqasyon kı sey dı çeşidê vira şırik wasıf beni, motê cı beno. Merdımi fıkıriyeni kı hemı imkoniyê vacıryayışê yew zoni, quwetê ifadey, besbiyayışê zonki u erbabey, tor zaf tewırê romanun dı veciyeno werte, ın rıd ra tewırunê edebiyatunê binu nê romanu ser vındiyeno. Una yeno fıkıriyayış kı edebiyat zi sey yew şığê huneri, sey herayiyunê binun ê heqiqet, raştiyê merdımi u şelıgi bı detayu ifade keno, ın semed ra, una raver diyeno kı, bı wesileyê eserunê ronayışki zi bıbo, zagono kı romanun dı zımeno heqiqi yo. Bı wesileyê romanun kı vicniyayi, tewır tewır baweriyê Zazau, vinayışê ilahey, ritueliyê dini, beynatê yewbinun dı u tewırê iqtidarun dır tekıliyê ferdu, vinayışê zon u xusınasi, hedisay kı tarıxo nezdi dı bi u vira qomuniqasyonki dı ca geni, barkerdış u surgıney bi dakerayê ına xebat. Una, şelıgi kı tedı Zazaki qısey bena inon dı projeksiyonê şelıgki, baweri u ercayi kı şıkıl doni vira zagonki, hedisay kı newe bi u vira qomuniqasyonki dı ca gureto, tenkid beni.

ABSTRACT: This study is based on the novels written in their language by the Zazas living in Anatolia as one of the indigenous peoples. Since the works focus on Zazaki-speaking communities, the cultural elements of the Zazas come to the fore in the novels. This review deals with half of the Zazaki novels written until the time of the study, the social relations represented in the literary world through the novels and the elements of cultural and communicative memory, which are characterized as two types of social memory, are examined. Since it is thought that a language qualifies its expressive possibilities, expressive power, linguistic competence and perfection at the highest level through the novels, no other genres, but novels that are seen as the last genre of literature, are taken as the basis. Art and literature are thought to express the reality of man and society similarly to other dimensions of truth. In this respect, it is argued that the culture reflected in the novels, even if fictional, is genuine. Through the novels studied, the various beliefs of the Zazas, their perception of divinity, their religious rituals, interpersonal and individual relations with various types of power, approaches to language and belonging, recent events that took place in communicative memory, immigration and exile are discussed. Thus, in the study, social projection, beliefs and values that shape cultural memory in Zaza-speaking communities, and elements that have taken place in communicative memory in the recent past are discussed.