BÎRA CIVAKÎ DI KILAMÊN DENGBÊJ ŞAKIRO DA

Abstract

KURTE: Xebatên li ser bîra civakî tên kirin ji ber ku behsa bûyerên girîng yên mohra xwe li ser civakê xistine dikin, nasnameyên hatine dîkekirin derdixin pêş û hewl didin ku travmayên hevpar û dîroka dij baş bên fêmkirin xebatên girîng in. Berhemên devkî yên civakên ku çanda wan ya nivîskî zêde xurt nîne ji hêla bîra civakî va agahiyên gelek girîng dihewînin. Ji ber ku derfeta Kurdan tunebûye ji bo nivîsandina dîrokekê hawirekî pêk bînin û bi vî awayî bikaribin bîra xwe zindî bigrin, ew ji berhemên çanda devkî sûd werdigirin. Yek ji hêmanên girîng yên çanda devkî ya kurdî jî dengbêjî ye û dengbêj jî wek kesên girîng tên nirxandin ku berhemên devkî ava dikin û digihînin nifşan. Ji bo ku bûyerên dîrokî bi çavê gel bê zanîn, bi taybetî yên di sedsala 20emîn da qewimîne baş bên fêmkirin lêkolînên bîrê yên li ser van berhemên devkî pir bi qîmet in. Materyalên herî girîng ên ku tesîra nêrîna fermî li ser tuneye kilamên dengbejan yên der barê bûyerên dîrokî da ne. Li gor vê çarçoveyê şopên bîra civakî yên di kilamên Dengbêj Şakiro da hatin vekolîn. Naveroka van kilaman jê qismeke mezin ji bûyerên ku beriya avabûna Komara Tirkiyeyê û piştî avabûnê qewimîne pêk tên û em dikarin ji vê ra bibêjin dîroka nêzîk. Kilamên ku behsa bûyerên wek serhildan, pevçûn, şer, travma û bûyerên din yên civakî yên ku wê heyamê çêbûne dikin hatin hilbijartin û li ser wan xebat hat kirin. Armanca xebatê ew e ku li ber roniya bûyerên dîrokî yên di kilaman da şopên bîra civakî tesbît bike. Ji bo çarçoveya bîrê baş bê fêmkirin, behsa şert û mercên wê heyamê yên bûne sedema gotina van kilaman hat kirin. Ji bilî vê, di bin siya çavkaniyên devkî û nivîskî da behsa bûyer, şexs, mekan û komên bûne mijara kilaman hat kirin. Li gor çarçoveya rê û rêbazên bîra civakî ava dikin ev kilam hatin şîrovekirin. Wek encam hat dîtin ku Dengbêj Şakiroyê ku yek ji wan dengbêjên hilgirê bîrê ye di kilamên xwe da behsa bûyerên dîrokî û civakî kiriye û feydeya wî gihîştiye avakirina bîreke hevpar. Hat tesbîtkirin ku bi saya van kilamên ku berhemên çanda devkî ne hişmendiyeke dîrokî ya dij hatiye avakirin û di navbera kilaman û bîra civakî da têkiliyeke xurt heye.

ÖZET: Toplumsal hafıza çalışmaları toplumda iz bırakmış önemli toplumsal olayları, travmaları, ötekileştirilmiş kimlikleri ve alternatif tarihi anlamak açısından önemli çalışmalardır. Yazılı kültüre geçemeyen toplumların sözlü ürünlerinde toplumsal hafızaya dair önemli veriler bulunmaktadır. Kürtler de hafızalarını diri tutabilecek resmi bir tarih yazım imkanına sahip olamadıklarından, hafızalarını diri tutmak amacıyla sözlü kültür ürünlerinden faydalanmışlardır. Bu sözlü ürünlerin en önemli taşıyıcısı konumunda da dengbêjler yer almaktadırlar. Özellikle 20. yüzyılda yaşanan tarihi olayların halkın gözünden nasıl görüldüğünü anlamak amacıyla sözlü ürünlerin hafıza açısından incelenmesi önem arz etmektedir. Resmi bakış açısının etkisi olmadan tarihi olayları konu edinen en önemli malzemeler dengbêj kilamlarıdır. Bu kapsamda çalışmamızda Dengbêj Şakiro’nun kilamlarında toplumsal hafızanın izleri incelendi. Bu kilamların büyük çoğunluğunun içeriğini yakın tarih diyebileceğimiz Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan önce ve sonra yaşanan gelişmelerin yer aldığı olaylar oluşturmaktadır. Bu dönemde yaşanan isyan, çatışma, savaş, travma ve diğer toplumsal olaylardan bahseden kilamlar seçilmiş ve onlar üzerinde çalışılmıştır. Çalışmanın amacı kilamlardaki tarihi olaylar ışığında toplumsal hafızanın izlerini tespit etmektir. Hafızanın boyutunun anlaşılabilmesi için kilamların söylenmesine sebep olan o dönemin koşullarından da söz edilmiştir. Ayrıca yazılı ve sözlü kaynaklar ışığında kilamlara konu olan olaylar, kişiler, mekanlar ve toplumsal gruplardan bahsedilmiş, bu kilamlar toplumsal hafızayı oluşturan ilkeler çerçevesinde analiz edilmiştir. Sonuç olarak hafızanın taşıyıcısı dengbêjlerden biri olan Dengbêj Şakiro’nun kilamlarında önemli tarihi ve toplumsal olaylardan bahsettiği, ortak bir hafızanın oluşmasına katkı sağladığı görülmüştür. Sözlü kültürün ürünü olan bu kilamlar sayesinde alternatif bir tarih anlayışı geliştirildiği, kilamlar ile toplumsal hafıza arasında güçlü bir ilişkinin olduğu tesbit edilmiştir.

ABSTRACT: Studies on collective memory are important for an understanding of important social events, traumas, marginalized identities and alternative history. Oral narratives have important information regarding collective memory in the societies that do not have a written culture. As the Kurds did not keep a written record of their history, they benefited immensely from the products of oral culture in order to keep alive their collective memory. Dengbêjs are the primary agents of Kurdish oral performances. Especially to understand the way in which the historical events in the 20th century have been viewed by Kurds, it is important to examine their oral culture from the point of view of memory. The songs of dengbêjs are primary sources for the study of history far from the effects of official narrative. This thesis examines Dengbêj Şakiro’s songs as reflections of Kurdish collective memory. The majority of these songs pertain to events that took place before and after the establishment of the Turkish Republic. The pieces about revolts, conflicts, wars, trauma and other social events are the focus of this dissertation. The aim of the study is to trace collective memory in the light of historical events as reflected in specific songs performed by Dengbêj Şakiro. In order to understand the effect of memory, the conditions of the period that gave way to the composition of these songs are also investigated. Moreover, in light of written and oral sources; events, places and social groups that are the topic of songs are examined. These performances are analyzed within the framework of the principles that make up the collective memory. This dissertation argues that Dengbêj Şakiro narrates important historical and social events in his songs and contributes to the formation of a Kurdish collective memory. It is concluded that an alternative understanding of history is formed through Kurdish oral culture, and that there is a strong relationship between songs and collective memory.