MEWLİDÊ XASÎ Û HETÊ ME‟NA RA WEKENITIŞÊ MEWLİDÎ

Abstract

ÖZET Zaza dili ve kültürü, yazılı anlatıma nisbetle sözlü anlatım yönüyle çok daha zengin sayılır. Zaza edebiyatıyla ilgili var olan bilgi ve belgeler, Zazaca ilk eserin 1892‟de Ahmed Hasî tarafından yazıldığını gösterir. Mesnevi tarzında yazılan bu eserin orijinal adı „Mewlidu'n-Nebiyyi‟l-Qureyşiyyî‟dir. Bu eser, Zazaca ilk yazılı ürün olması yönüyle Zaza edebiyatında önemli bir yer tutar. Bu çalışmanın amacı, Zaza Klasik edebiyatının az sayıda kaynaklarından biri olan Ahmed Hasi‟nin mevlidini kelime ve anlam yönüyle inceleyerek bilim dünyasının istifadesine sunmak ve eser üzerinde yapılacak diğer çalışmalara ışık tutacak bir metin ortaya koymaktır. Bu çalışmada Ahmed Hasî‟nin adı geçen mevlidinin beyit ve kelimeleri anlam bakımından irdelenmeye ve dizelerin arka planı yorumlanmaya gayret gösterilmiştir. Ayrıca yazarın hayatı, edebi kişiliği ve konuyla ilgisi sebebiyle İslâm kültürü ve geleneklerinde mevlüt konusu ve tarihçesi ele alınmıştır. Beyitler incelenirken anlamı bilinmeyen veya izah gerektiren kelime ve kavramlar açıklanmış; beyitlerde doğrudan veya dolaylı değinilen ayet, hadis vb. dini hususlar üzerinde durulmuştur. Çalışmanın son bölümünde ise özel isimler, yer ve kitap isimlerini içeren bir indeks hazırlanmıştır.

ABSTRACT The language and culture of Zazaki may be regarded as rich in terms of oral literature rather than written literature. The documents about the history of Zazaki show that the first Zazaki work was prepared by Ahmed Hasi in 1892. The original name of the work is Mewlidu'n-Nebiyyi‟l-QureyĢiyyî. This work is significant for the literature of Zazaki. The aim of this study is to examine the semantic and lexical meaning of the mewlid and to present it to those concerned. In this study, I examined the couplets in terms of meaning and tried to comment the meaning in the background. Besides, I tried to present the life and literary identity of the author and clarify the position of mewlids in the Islamic culture and tradition. The words and concepts in the couplets are explained; the verses(ayat) and hadithes and religious concepts are discoursed. In the last part of the study, proper nouns, places and related sources are indexed.

VERVATE Edebiyato klasîk, kultur û edebîyatê Îslamî di tewr verînî û khon o. Zey ziwanan „Erebî, Farsî û Tirkî di ino ware di eserî rew nusîyê; labelê ziwanê Zazakî ino ware di erey mendo. Zazakî di mewlidê Mela Ehmedê Xasî tewr verînî o. Mewlidê Ehmedê Xasî, 1892 di nusîyo û 1899 di neĢir bîyo. Ehmedê Xasî, bi nuştişê mewlidê xu, edebiyatê Zazakî di di heb berî kerdî a: Bero verînî, edebîyato nuştekî Zazakî di ino eser, esero sifteyin o; ê eserê ke ino eser dima Zazakî nusiyê zafinê yin ino esero verini ra îstîfade kerdo. Bero diyînî, wareyê edebîyatê Zazakîyo fekkî di vercu ra yo hîş esti bî, bi nuştişê ino mewlidî ina hîş, edebîyatê Zazakîyo nuştekî di bîya zixm. A meselêka nuştişê ino mewlidi rî bîya sebeb ina zixmî muecnena. Vonî: “Çend mallayê Kurmoncî, Ehmedê Xasî di yarî kênî u vonî „Kurmonci di eserê edebî zaf ê; labelê Zazakî di qet eserê edebî çîn î.‟ Xebatî ke sahayê xu di verînî ê xebatî ke aye dima virazîyenî hemi ci ra yo îstîfade kenî û herindê a xebat ser xebatê xu aver benî. Eseronî hinayin ser xebat û cîgerîyayiş û cehd û ğeyret wazena. Mewlidê Ehmedê Xasî ser heta eka qasê des heb kîtabî nusîye. Zafîyê înî eseronî mewlidê Xasî transkript kerdo. Dr. Osman Özer, bi nomeyê „Mevlid Ahmed-i Hasi‟ yo xebatê transkrîpsîyon û dîzîn viraşto, Mehmet Yergîni zî, teza xu lîsanso berze di, metnê mewlidê Ehmedê Xasî ser yo wekenîtiş kerdo. Rina derheqê ino mewlidi di çend meqale zî nusîyê. Ina xebatê ma teza lisanso berzi zî derheqê Mewlidê Ehmedê Xasî wa. Ina xebatê ma ê xebatonî bînoni ra înî xususon ser cîya wa: Ina xebati di, metnê mewlidî hem pê herfonî „Erebî newe ra nusiyo heme zî pê herfonî Latînkî newe ra transkrip bîyo. Sare ra heta peynî hem me‟nayê kelime, îdyomî û beyîton ser tehlîlê mewlidê Xasî virazîyo. Penîye xebatê ma di qisimê îlawe di nusxêyâ Mewlidê Ehmedê Xasî esta. Xebata ma destpêk û di qisim ra omiya meydon. Destpêki di ma derheqê „tarîxçeyê û tewirê mewlidî‟, qisima yoyini di „cuwiyayişê û mewlidê Ehmedê Xasî ser‟ me‟lumat dawa. Mavac; „mewlid çita yo, çi me‟na do, çi wext vecîyo, dima edebiyatê Zazakî di mewlid, cayê mewlidon ra, sebebê nusiyayîşê mewlidê Xasî û tedeyîyê ino mewlidi‟ ra IX behs kerdo. Qisima diyini di zî şîyes leteyî mewlidê Ehmedê Xasî û me‟na ser wekenitişê kelimeyon û beyîtonî înî leteyonî estî. Nuştiş û hedrekerdiĢê ina tezî di tay zuarî esta; çimkî, ziwanê Zazakî hem edebîyato nuştekî de zaf avernêşîyo ke ma seba îstîfade û xurt kerdiĢî ina xebat bioni çimeyono tewirinî; hema zî kelime û qewramî ke ino mewlidi di şuğulye zafîya enon Zazakî nêyê. Seba inay ma eğleb eseronê Tirkî ra îstîfade bîyo. Sarê ra heta peynî ina xebati di pê rey muetiĢê Ģewirmendê xu mi nuştişê tezê xu di şenikî dî. Seba inay ra ez şewirmendê xu Prof. Dr. Hasan Çiftci rî û me‟lemê mi Prof. Dr. Orhan Başaran rî; me‟lemonê qismê ziwan û edebîyatê Zazakî rî -baxusus Mehmet Aslanoğulları û Murat Varoli rî-, ha ombazon ha tayî nuştoğon Zazakî ha zî wendakaronê xu rî seba paştgirîyê xebatê xu zaf teşekkur keno.