Lerch’in zazaki derlemelerinin çevrimyazımı ve türlerine göre sözcüklerin tahlili

Abstract

Metin vêrin kı derheq Zazaki dı umê nuştış, arêkerdê kı pey destun zıwunzunayoğ Wurıs, Peter Lerch, kitab yi “Kırdun, û Keldaniyun Zımêyi İrûni ser Cıgêrayış” dı esti, ey i. Arêkerdê kı herb Qırım dı eskerun hesirun Osmaniyun ra arêbiyayê, û ser yın dı xebat biya, pey destun Lerch umê nuştış. Semed kı Zazaki hema wahar yew nuştış hewl niya, xebat kı ser yê dı bena hema zaf newe ya, û qedexe kı cuaver qal yi pere kerdin, û hukum kerdin, yew têvernayış kı teze û zerrewuşk estu; yew het vun Zazaki lehcê Kırdki ya, yew het vun Zazaki xuser yew zıwun a. Sebeb kı in arêkerdê nusêr, xebatek tewr vêrin i, xebatek tewr rewin i, ma ena xebat dı çekuyun Zazaki tesnif kerd, û ma waşt kı ma torê çekuyun Zazaki biar vêr çımun wendeğun. Bad ena karê ma, ma wazêni kı sebeb kı wird zi hê yew ailê zıwunun dı, ma yewbin ri tesir kerdış het ra Kurmonci û Farıski, hêt nızdiyê yewbin ra ey Erebi û Tırki zi tene hewl bıar fehm kerdış. Şık çiniya kı semed fehm kerdış tebiet zıwunun, gon ma zıwunun xuser yew otorite qebul bıkır. Ena xebatê ma nızdi biyayiş zıwun esas genu, çımıg zıwun xu bı otorite u.

Zazaki dilinde yazılı bulunan ilk metinler, Rus dilbilimci Peter Lerch tarafından yazılan “Kürdler ve Kuzey İranî Keldaniler Üzerine Araştırmalar’” adlı kitapta bulunan Zazaki derlemelerdir. Lerch’in Kırım Savaşında Ruslara esir düşen Osmanlı askerleriyle yaptığı derleme çalışmaları sayesinde ilk Zazaki metinler yazı diline aktarılmıştır. Yazın dünyasıyla çok geç tanışan Zazaki’nin henüz derli toplu bir yazı diline kavuşmamış olması, çalışmaların çok yeni olması ve geçmiş dönemlerdeki yasakçı anlayış nedeniyle Zazaki’nin Kürdçe’nin bir lehçesi mi yoksa kendi başına bağımsız bir dil mi olduğuna dair taze ve yoğun tartışmalar yaşanmaktadır. Bu çalışmamızda, ilk olması hasebiyle en eski tarihe ait derleme metinlerdeki sözcükler türlerine göre tasnif edilmiş ve Zazaki’deki sözcük dağarcığı ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Böylelikle İranî dillerden olan Zazaki’nin hem aynı dil ailesi içinde olan Kurmanci ve Farsça gibi dillerle, hem de yakın ilişki içerisinde olduğu Arapça ve Türkçe dilleriyle olan etkileşimi sözcükler üzerinden daha anlaşılır kılınmaya çalışılmıştır. Dillerin doğasının ancak dilin kendisinin otorite olduğunun anlaşılmasıyla anlaşılacağı şüphe götürmez. Bu çalışma, başlı başına otorite olan dilin kendisine yönelmeyi esas alır.