Edebiyato Klasik ê Zazaki dı Tewri Edebi

Abstract

XULASA: Tarixê nuştışê Zazaki wextêko erey dı dest pêkerdo. Nuşteyi verini ki diyayi derheqê inan dı mudeyêko derg xebatêka ilmi u akademik nêvıraziyaya. Derheqê edebiyatê Zazaki dı xebatanê akademikan eğleb serranê 2010 ra pey dest pêkerdo. Ini serran dı universiteyan dı qısımi Zazaki abiyi, master u doktora dı xebati akademiki biyi. Serranê 2010 ra pey verco derheqê çend mewlidanê edebiyato klasik ê Zazaki dı tezi masteri ameyi hedrekerdış. Ini tezan dı şairo ki mewlid nuşto, çarçiwaya ey u mewlidê ey dı tez biyo hedre. Tezi ki heta ınka biyi hedre ıni tezi teyna derheqê yo mevzu u yo şair dı biyi. Mewzuya ki heme eseranê edebiyato klasik ê Zazaki gena merkezê xu hema hedre nêbiya. Ma ıno tezê doktora dı heme eseri edebiyato klasik ê Zazaki gıroti merkez u ıni esaran dı kamci tewri edebiyi ameyi şıxulnayiş ma ser vınderti. Qê ıno tezi ma 24 kıtabi tedqiq kerdi. Ini kıtaban ra 9 hebi mewlidi, 8 hebi diwani, 5 hebi eqidenameyi, 2 hebi siyeri u 1 zi fıqıhname yo. Ma ıni eseran dı 19 tewri edebi tesbit kerdi. Ini tewri eqidename, behariye, ğezewetname, hicviye, hilye, ‘iydiye, luğez, qesesê enbiyayan, meqtel, medhiye, mersiye, mewlid, mi’raciye, munacat, neet, pendname, siyer, şehrengiz u tewhid i. Ma xebata xu dı verco derheqê tewrê edebi dı melumat da, dıma edebiyato klasik dı ıno tewr dı kamci nuşteyi esti ıni tehlil kerdi u çend beyiti zi numune dayi. Goreyê tesbit u tedqiqanê ma edebiyato klasik ê Zazaki hetê tewranê edebiyan ra dewlemend o. Tewıri ki ameyi şıxulnayiş xısusiyeto tor pil ê ıni tewran ıno ki hemeyê inan tewıri muhtewayanê diniyan i. Yani şairi edebiyato klasik ê Zazaki nuşteyanê xu dı muhtewaya dini ser nuşteyi xu nuşti. Hetê tewranê edebiyan ra zi heyna ıni tewri dini ziyed i, tewhid, munacat, neet, siyer, mi‘raciye u ê nuşteyanê binan dı merdım ıneyi zaf rehet vineno.

ÖZET: Zaza edebiyatı tarihi geç bir dönemde yazılı hayata geçmiştir. İlk yazılan edebi metinler hakkında uzun bir dönem herhangi bir akademik çalışma yapılmamıştır. Zaza edebiyatı ile ilgili akademik çalışmalar genellikle 2010’lu yıllardan sonra üniversitelerdeki yüksek lisans ve doktora çalışmaları ile başlamıştır. 2010’lu yıllardan sonra başlayan akademik çalışmalarda genellikle tek bir mevlit ve onun yazarı hakkında tezler üretilmiştir. Genellikle klasik Zaza edebiyatı tezleri tek bir konu ve tek bir şair etrafından hazırlanmıştır. Klasik Zaza edebiyatının geneli hakkında herhangi bir tez ortaya konmamıştır. Bu doktora tezinde klasik Zaza edebiyatı alanında yazılan tüm eserler edebi türler açısından incelenmiştir. Bu eserlerden 9’u mevlit, 9’u divan, 4’ü akidename ve 2’si siyer türündedir. İncelenen bu 24 eserde toplam 19 edebi tür tesbit edilmiştir ve bunlar akidename, bahariye, ğezewetname, hicviye, hilye, ‘iydiye, luğez, kısas-ı enbiya, maktel, methiye, mersiye, mevlid, mi’raciye, munacaat, neet, pendname, siyer, şehrengiz u tevhid şeklindedir. Yaptığımız tetkik ve incelemelere göre klasik Zaza edebiyatı edebir türler açısında zengin bir edebiyattır. Kullanılan edebi türlerin en önemli özelliği ise bunların dini içerikli konular içermesidir. Yani klasik Zaza edebiyatı yazarları dini konuların yanısıra daha çok dini içerikli edebi türler tercih etmişlerdir; tevhit, munacaat, siyer, neet, mi‘raciye ve diğer edebi türler bunun göstergesidir.

ABSTRACT: The history of Zaza literature entered the written tradition relatively late. For a long period, no academic studies were conducted on the earliest written literary texts. Academic research on Zaza literature generally began in the 2010s, mostly through master’s theses and doctoral dissertations in universities. These studies, which emerged after the 2010s, often focused on a single mevlid and its author. In most cases, classical Zaza literature has been studied through a single subject or a single poet. However, no dissertation has been produced addressing classical Zaza literature as a whole. In this doctoral dissertation, all works written in the field of classical Zaza literature have been examined in terms of literary genres. Among these works, 9 are mevlids, 8 are divans, 4 are akidanames, 2 are siyers. A total of 19 literary genres have been identified across these 24 works: akidname, behariye, ğezewetname, hicviye, hilye, ‘iydiye, luğez, qisas al-anbiya, maktel, methiye, mersiye, mevlid, mi‘raciye, munacaat, neet, pendname, siyer, şehrengiz, and tevhid. Our investigation demonstrates that classical Zaza literature is rich in terms of literary genres. The most significant feature of these genres is their religious content. In other words, besides addressing certain general subjects, authors of classical Zaza literature predominantly preferred religiously oriented genres; tevhid, munacaat, siyer, neet, mi‘raciye, and other genres serve as clear examples of this tendency.