Diwanê Huni (Tehlil u Metn)

Abstract

XULASA: Mela Muhemmed Eliyê Huni, nuştoğanê muhiman ê edebiyato klasik ê Zazaki ra yo. Heta ınka kulliyatêko baş ardo meydan. Hemeyê eseranê cê dı muhtewayêka dini esta. Nuşteyanê xu dı zıwanêko zelal u pak şıxulnayo. Huni nim esır ra nat Zazaki nuseno u bê yo qesideya Tırki u yo mewlido Erebki hemeyê nuşteyi xu Zazaki nuşti. Ma qê ına xebat heme nuşteyi Huniyi ardi yoca u bı nameyê Diwanê Huni tesnif, tedqiq u tehlil kerdi. Ma ına xebata xu hiri qısıman ser inşa kerd. Qısımo verin bı nameyê “Mela Muhemmed Eliyê Huni” ame hedrekerdış. Ino qısım dı heyat u cuyayişê Huniyi ra bı teferuat behs bı; mexles, tedrisat u melatiya cê ameyi izahkerdış. Heyna zereyê ınê qısımi dı şexsiyetê Huniyi yê dini u edebi tedqiq bı. Dewamê cê dı eseri Huniyi geriyayi dest u derheqê inan dı malumat diya. Heme destnuşteyi Huniyi hiri sernuşteyan ser teqsim biyi u ıni Diwanê Huni, mewlidi, Poncas Pêğembero Mu‘ellim i. Ma ına xebata xu Diwanê Huni ser arda meydan. Diwanê Huni dı vist nuşteyi ca geni. Ini nuşteyi nızda 50 serri dı ameyi nuştış. Huni ıni nuşteyan dı eğleb muhtewayêka dini u ictimai ser vınderto. Qısımê dıyın pê sernuşteyê “Tedqiqê Diwanê Huni” bı hedre. Ino qısım dı panc leteyi ca geni. Leteyo verin dı ca diya şıklanê şiiranê Diwanê Huni yi. Goreyê şıklanê edebi u şıklanê nezm çı tewıri diwan dı esti verco derheqê inan dı malumat diya u dıma zi qê ê şıklan kamci numuneyi esti ıni diyayi. Leteyo dıyın dı wezin u qafiyeya diwani ra behs bı. Leteyo hiriyın dı diwan hetê vateyanê verinan, idyoman u vateyanê wecizan tedqiq bı. Leteyê çarın dı diwan hetê zıwan u uslub ra geriya dest. Leteyo peyin dı diwan hetê huneranê edebiyan ra etud bı. Qısımê hiriyın ê diwani zi “Tehlilê Diwanê Huni” yo. Ino qısımo peyin o. Tiya dı diwan hiri sernuşteyanê esasi ser tehlil bı, ıni sernuşteyi “din, cemiyet u tebiet” i. Ino qısımê diwani dı hetê din, cemiyet u tebieti ra çı muhtewa esta, ıni tesbit biyi, derheqê inan dı malumat diya u qê her yoyi numuneyi ameyi dayiş.

ÖZET: Molla Muhammed Ali Öztürk, klasik Zaza edebiyatının önemli yazarlarından biridir. Şimdiye kadar hatırı sayılır bir külliyat meydana getirmiştir. Tüm eserlerinde dini bir muhteva göze çarpmaktadır. Eserlerinde anlaşılır ve yalın bir dil kullanmıştır. Molla Muhammed, yarım asırdır Zazaca yazmakta ve bir Türkçe kaside ile bir Arapça mevlit dışındaki tüm eserlerini Zazaca yazmıştır. Bu çalışma için Molla Huni’nin tüm elyazmaları bir araya getirildi ve Huni Divanı adı verilerek tasnif, tetkik ve tahlil edildi. Bu çalışma üç ana başlık üzerine inşa edilmiştir. Birinci bölüm, “Molla Muhammed Ali Huni” başlığını taşımaktadır. Bu bölümde Huni’nin hayatı, sanatı ve eserleri ayrıntılı bir şekilde ele alınarak, incelendi. Sonrasında Molla Huni tarafından yazılan tüm eserler üç ana başlık altında tasnif edildi ve bunlar Huni Divanı, mevlitleri, Elli Rehber Peygamber şeklindedir. Bu eserler yaklaşık elli yıllık bir yazma sürecinin ürünleridir. Bu çalışmanın odak noktasını Huni Divanı oluşturmaktadır. Huni, bu eserleri genellikle dini ve içtimai bir muhteva çerçevesinde kaleme almıştır. Çalışmanın ikinci bölümü, “Huni Divanı’nın Tetkiki” başlığını taşımaktadır. Bu kısımda beş alt başlık bulunmaktadır. Birinci altbaşlıkta Huni Divanı şiir şekilleri açısından ele alınmıştır. İkinci alt başlıkta divan, vezin ve kafiye bakımından incelendi. Üçüncü altbaşlıkta divadaki atasözleri, deyimler ve veciz ifadeler tespit edilip verildi. Dörtdüncü alt başlıkta divan, dil ve üslup açısından değerlendirildi. Son altbaşlıkta ise divandaki edebi sanatlar tespit edilerek, önce bunlar hakkında bilgi verildi sonrasında ise her biri hakkında örnek beyitler sıralandı. Divanın üçüncü ve son bölümü ise, “Huni Divanı’nın Tahlili” başlığını taşımaktadır. Bu bölümde de divan; din, cemiyet ve tabiat alt başlıkları ile tahlil edildi. Bu başlıklar altında divanda tespit edilen unsurlar hakkında bilgi verilerek her biri hakkında örnek beyitler ile açıklamalar yapılmıştır.

ABSTRACT: Mullah Muhammed Ali Huni is one of the prominent authors of classical Zaza literature. He has created a considerable corpus so far. A religious content is noticeable in all his works. He used a clear and plain language in his works. Mullah Muhammed has been writing in Zazaki for half a century and all of his works, except for one Turkish qasida and one Arabic mawlid, were written in Zazaki. For this study, all of Mullah Huni's manuscripts were brought together and classified, examined and analyzed under the name Divan of Huni. The study is structured around three main sections. The first section is titled "Mullah Muhammed Ali Huni." This section examines Huni's life, art, and works in detail. Subsequently, all of Mullah Huni's works were classified under three main headings: Divan of Huni, Mawlids, and Fifty Guide Prophets. These works are the product of a writing process spanning approximately fifty years. The focus of this study is Divan of Huni. Huni generally wrote these works within a religious and social context. The second section of the study is titled "Analysis of Divan of Huni." This section contains five subheadings. The first subheading examines Divan of Huni in terms of its poetic forms. The second subheading examines the divan in terms of meter and rhyme. The third subheading identifies and presents the proverbs, idioms, and aphoristic expressions in the divan. The fourth subheading evaluates the divan in terms of language and style. The final subheading identifies the literary forms in the divan, first providing information about them, and then listing exemplary couplets for each. The third and final section of the divan is titled "Analysis of Divan of Huni". In this section, the divan is analyzed under the headings of religion, society, and nature. Under these headings, information is provided about the elements identified in the divan, with explanations for each using sample verses.