Çavkaniyên Hizrî yên Dîwana Melayê Cizîrî

Abstract

KURTE: Edebiyat, ji aliyê pêşketinê ve neynika gelan e. Remz û îşaretên çand û medeniyeta gelan di nêv cihana edebiyatê de cih digirin. Di edebiyata klasîk de, vê wezîfeyê, herî zêde dîwan bi kar tînin û ji ber vê yekê, yek ji wan keresteyên giring a edebiyata klasîk dîwan in. Nîşanên destkeftiyên maddî û me’newî yên çand û medeniyetekî di wan dîwanan de mewcûd in. Dîwana Melayê Cizîrî jî, yek ji wan dîwanan e ku nîşaneyên asta pêşketina edebiyatê û nimûneyên destkeftinê yên dewlemendiya çand û medeniyeta Kurdan, di nêv dîwana Cizîrî de dikarin bêne dîtin. Ev xebat ji destpêkê û çar beşan pêk tê. Di destpêkê de li ser çavkaniyên edebiyata tesewwifê hatiye rawestandin, lewra dîwana Melayê Cizîrî ji her aliyî ve dîwaneke tesewwifî ye û bi têgeh, îmaj û mezmûnên tesewwifî ve hatiye dorpêçkirin. Çavkaniyên hizrî (mezmûn, îmaj, sembol û têgeh) yên dîwana Melayê Cizîrî bi goreyî naveroka xwe ve li bin banê çar beşan de hatine tesnîfkirin. Di beşa yekem de, li ser çavkaniyên hizrî yên bingeha xwe ji dîn û tesewwufê hilgirtî, di beşa duyem de, li ser çavkaniyên hizrî yên bingeha xwe ji cemiyetê/civakê hilgirtî, di beşa sêyem de, li ser çavkaniyên hizrî yên bingeha xwe ji însên hilgirtî û di beşa çarem de jî, li ser çavkaniyên hizrî yên bingeha xwe ji siruştê hilgirtî hatiye rawestandin. Di vê tezê de çavkaniyên hizrî yên dîwana Melayê Cizîrî wek mezmûn, sembol, îmaj û têgehan hatine tespîtkirin, wateyên wan ên gelemperî û şeklê îfadekirina wan, di konteksta helbestên Cizîrî de hatine îfadekirin.

ÖZET: Edebiyat, gelişmişlik açısından toplumların aynasıdır. Toplumların kültür ve medeniyetine ait remizler ve işaretler, edebiyat dünyası içerisinde yer alır. Klasik edebiyatta bu vazifeyî en iyi şekilde dîvanlar icra ettiği için, divanlar klasik edebiyatın önemli malzemelerinden sayılmıştır. Kültür ve medeniyetteki maddi ve manevi kazanımların işaretleri, divanlarda yer almaktadır. Melay-i Cizirî’nin divanı de o çeşit divanlardandır ki edebiyatın gelişmişliğine ait işaretler ve Kürtlerin kültür ve medeniyetteki kazanımlarına ait örnekler, Cizirî’nin divanında görülebilir. Bu çalışma, “giriş” ve dört bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında, tasavvuf edebiyatının kaynakları üzerinde durulmuş, çünkü Melay-i Cizirî’in divanı her açıdan tasavvufî bir divandır ve tasavvufî mazmun, imaj ve terimlerle çevrilmiştir. Melay-i Cizîrî divanının fikrî kaynakları (mazmûn, imaj, sembol ve terim) muhtevalarına göre dört başlık altında sınıflandırılmışlardır. Birinci bölümde, kaynağını din ve tasavvuftan alan fikrî kaynaklar; ikinci bölümde, kaynağını cemiyetten alan fikrî kaynaklar; üçüncü bölümde, kaynağını insandan alan ve ondan beslenen fikrî kaynaklar ve dördüncü bölümde de kaynağını tabiattan alan fikrî kaynaklar üzerinde durulmuştur. Bu tezde, Melay-i Cizirî divanının fikrî kaynakları mazmûn, sembol, imaj ve terim olarak tespit edilmiş, genel manaları ve ifade ediliş şekilleri Cizirî’nin şiirleri bağlamında ifade edilmiştir.

ABSTRACT: Literature plays the role of the mirror of societies in process of its development. Symbols and signs belonging to the culture and civilization of societies take place in the world of lîteratûre. Since divans performed this duty in the best way in classical lîteratûre, they were considered as one of the most important materials of classical lîteratûre. The signs of material and spiritual achievements in culture and civilization are included in the divans. Melay-i Cizirî's divan is one of such divans in which signs of the lîteratûre development and examples of the achievements of the Kurdish culture and civilization can be seen. This study consists of an “introduction” and four chapters. In the introduction, the sources of Sufi lîteratûre are emphasized, because Melay-i Cizirî's divan is a mystical divan in every respect and has been translated with mystical metaphors, images and terms. The intellectual resources of the Melay-i Cizîrî divan (poetic theme, image, symbol and locution) are classified under four headings according to their content. In the first part, the intellectual resources that take their source from religion and mysticism; in the second part, the intellectual resources that their source stems from the society; in the third chapter, the intellectual resources that take their source from and feed on human and in the fourth chapter, the intellectual resources that stem from nature are emphasized. In this thesis, the intellectual resources of Melay-i Cizirî's divan were determined as mezmûn (poetic theme), sembol (symbol), îmaj (image) and têgeh (locution), and their general meanings and expressions were stated in the context of Cizirî's poems.