Dı vegotınên gelêrî de guherînên dı navbera cıvakên etno-dînî de(Nımûneya kurdên Elewî û Kurdên Ezîdî)

Abstract

Berhemên folklorî, bi taybetî jî vegotinên gelêrî di gelek astan de tûşî guherînan dibin ku di van guherînan de diyardeyên mîna erdnîgarî, çand, ziman û dîn/bawerî xwedî bandor in. Ev diyardeyên hanê, di heman demê de di avabûna nasnameyên civakan de jî faktorên bingehîn in. Lewre berhemên folklorî di heman demê de di heqê nasnameya kolektîf a civakan de gelek agahiyan didin me. Di nava civakên kurd de, elewî û êzîdî du civakên taybet in ku bi rehên xwe yên etnîk ve girêdayî, li derdora baweriyên xwe nasnameyên xwerû ava kirine. Ev nasnameyên xwerû di heman demê de di kategoriya nasnameyên etnodînî de hatine nirxandin. Di mînakên bi vî rengî de nasname ne bi tenê li dû rehên etnîk û ne jî bi tenê li dû dîn û baweriyê tê diyarkirin lê di encama têkeliya van her du diyardeyan de tê avakirin. Bi rêya vê xebatê me xwest, em hêmanên ku vê nasnameya xwerû pêktînin, di encama seyra vegotinên gelêrî yên van her du civakan de derxin meydanê. Ji bo vê armancê me hem vekolîna lîteratorî û hem jî xebata sehayê kir. Me xebata sehayê li navenda Dêrsimê û navçeyên wê yên Perteg û Mazgîrdê di nava civaka kurdên elewî de kir. Ji bo herêmên kurdên êzîdî, ji ber zehmetiyên rewşa wan herêman (girêdayî şer û tevliheviyên civakî), em neçûn sehayê lê me ji derfetên tekonolojiyê sûd wergirt û ji dûr be jî hevdîtinên xwe pêk anîn. Di vekolîna lîteratorî de me ji gelek xebatên ku heya niha hatine kirin; çi çapkirî û çi jî neçapkirî sûd wergirt. Bi taybetî xebatên ku li Herêma Kurdistana Federal ji aliyê lêkolerên kurd ve di bin banê Enstîtuya Kelepûra Kurdî de hatine kirin, xebatên kurdên Kafkasyayê û xebatên kurdologên rojavayî ku di sedsalên 19 û 20an de hatine kirin ji bo teza me gelekî bikêr bûn. Di vekolîna xwe de me, berhemên folklorî yên van her du civakên etno-dînî hem di asta derçûnên dînî û etnîk de analîz kir û hem jî di pêwendiya hêmanên nasnameyî (dînî-etnîk) de miqayese kir û nîşan da ku heman berhema folklorî çawa di navbera van civakan de diguhere. Di encamê de hate dîtin ku civakên kurdên elewî û êzîdî berhemên folklorî di çarçoveya nasnameya xwe ya etno-dînî de ji nû ve şîrove dikin an jî diguherînin. Her wiha dîn û bawerî di avabûna nasnameya wan de ji faktorên dî bi bandortir e.

Folklor ürünleri, özellikle de halk anlatıları birçok düzlemde değişime uğrarlar ve bu değişimde coğrafya, kültür, dil ve din/inanç gibi olgular etkilidirler. Bu olgular, aynı zamanda toplumların kimliğinin oluşumunda da aslî faktörlerdir. Bundan dolayıdır ki folklor ürünleri aynı zamanda toplumların kolektif kimlikleri hakkında da bize önemli bilgiler verir. Kürt toplulukları arasında, alevi ve ezidi kürtler iki özgün toplulukturlar ve bu iki topluluk etnik bağlarına bağlı ama aynı zamanda da inançlarının çevresinde özgün bir kimlik oluşturmuşlardır. Bu özgün kimlikler etno-dini kimlikler olarak değerlendirilmiştir. Bu tür örneklerde kimlik, ne sadece etnik bağlar ne de sadece inanç çerçevesinde belirlenir fakat bu iki olgunun karışımı sonucunda oluşturulur. Bu çalışmayla amacımız, kimliğin oluşumunda etkili olan bu unsurları, halk anlatılarını takip etmek ve inceleme sonucunda ortaya çıkarmaktır. Bunun için, hem literatür taraması yaptık hem de saha çalışması yaptık. Saha çalışmasını Tunceli merkez ve Mazgirt ile Pertek bölgelerinde Kürt Alevi topuluğu içinde yaptık. Ezidi Kürt bölgeleri için, alanda saha çalışması yapmanın zorluklarından dolayı (savaş ve toplumsal kargaşaya bağlı), söz konusu bölgelere gidemedik. Ancak teknolojinin bize sunduğu imkanlardan yararlandık ve uzaktan da olsa görüşmelerimizi gerçekleştirdik. Literatür taraması için günümüze kadar yapılmış, basılı ya da basılı olmayan birçok çalışmadan faydalandık. Özellikle Federal Kürdistan Bölgesi'nde Enstîtuya Kelepûra Kurdî (Kürt Folklorü Enstitüsü) bünyesinde yapılan çalışmalar, Kafkas Kürtlerinin çalışmaları ile 19. ve 20. yüzyılda batılı kürdologların yaptığı çalışmalar tezimiz için çok faydalı oldu Tezimizde, bu her iki etno-dini topluluğun folklor ürünlerini, hem dini ve etnik dışavurumlar boyutunda hem de kimliksel (etnik-dini) unsurlar bağlamında karşılaştırdık ve folklor ürünlerinin bu topluluklar arasında nasıl değişitiğini gösterdik. Sonuçta görüldü ki alevî ve ezidi kürtler folklor ürünlerini kendi etno-dini kimlikleri çerçevesinde yeniden yorumlamaktalar. Ayrıca din ve inanç bu iki topluluğun kimlik oluşumunda, diğer faktörlerden daha önemli bir yere sahiptir.

Folklore products, especially folk narratives, change on many levels and facts such as geography, culture, language and religion/belief are effective in this change. These facts are also the main factors in the formation of the identity of societies. Therefore, folklore products also give us important information about the collective identity of societies. Among the Kurdish communities, the Alevi and Ezidi Kurds are two unique communities, and these two communities are tied to their ethnic ties, but also have a unique identity around their beliefs. This unique identity was also evaluated as an ethno-religious identity. In such cases, identity is determined not only within the context of ethnic ties and not only within the framework of faith, but it is created as a result of a mixture of these two cases. Our aim with this study is to identify and reveal these elements that affect the formation of identity. For this, we both made a literature review and field work. We did the field work in the Kurdish Alevi community in the Tunceli center and Mazgirt and Pertek regions. Due to the difficulties of doing field work in the field (due to war and social turmoil), we could not go to the Kurdish Ezidi regions. However we took advantage of the opportunities provided by technology and held our talks, even from a distance. For the literature review, we have benefited from many studies, whether printed or not, that have been made to date. Especially in the Federal Kurdistan Region, works within the body of Enstîtuya Kelepûra Kurdî (Kurdish Folklore Institute), the work of Caucasian Kurds and the work of western Kurdologists in the 19th and 20th centuries were very useful for our thesis. In our thesis, we analyzed the folklore products of both ethno-religious communities both in terms of religious and ethnic manifestations, and compared them in the context of identity (ethnic-religious) elements and showed how the common folklore products have changed between these communities. As a result, it has been seen that Alevi and Ezidi Kurds reinterpret their folklore products within the framework of their ethno-religious identity. In addition, religion and belief have a more important place in the identity formation of these two communities than other factors.