Şayîr, Kılame û Tembûr: Kırmanckî (Zazakî) de Tradîsyonê Kılame

Abstract

KILMNUS: No tezî de, tradîsyonê kilame ke seba hewilnayîş û pawitişê kulturê fekkî o Kirmanckî (Zazaki), unsûranê bingeyînan ra yo, bişumûl ameyo wekenitiş. Armancê na xebate o yo ke şayîrtîye, şayîrê Kirmanckîye û berhemê înan bido şinasnayîş; tewir û taybetîyê kilaman, fonksîyonê kilaman ê mabênê şarî û tradîsyonê înan ê edebî û kulturî nîşan bido. No cîgêrayîş bi metodê kalîtatîfî (senînî), bi wekenitişê çimeyê nuştekî û berhemê fekkî ke neql bîyê ser o ameyo meydan. Na xebate de hîrê hebî taybetmendîyê şayîran ameyê ramojnayîş: pawitiş, vîrîardiş û hewilnayîş. Şayîrî, pawitoxê ziwan û urf û edetî, tarîxo nênuşteyî û cuya rojane yê ke înan anê vîrê şarî û bi sayeyê înan azê bînî nasnameyê xo şinasnenê. Na çarçewaye de şayîrî, têna hunermendê şexsî nîyê, ê sey hewilkarê tarîx, kultur û vîrê kolektîf yenê hesabnayîş. Kilamê ke bingeyê xo cuya komelî ke têde cuyenê ra genê, no fonksîyonî bi babetê eşq, qehremanî, cuya rojane û dînî anê ca. Xebate bale anceno fonksîyonê dezgehê şayîrtîye û hewilnayîşê kevneşopî de rolê şagirdîye zî. Modelê hoste-şagird, perwerdeyê şayîran û hewilnayîşê kulturê fekkî o az bi az sey yew mekanîzmayo bingeyin vejîyeno ver. Ma vînenê ke tradîsyonê şayîrtîye de rolê şayîranê cinîyan bi goreyê ê camêrdan biferq o û xoserîya xo esta. Şayîrê cinîyî, bi bêîmkanîya perwerdeye û îcrakerdişê hunerê xo hewna hem hasilkar hem zî hewilkarîye kerdê. Tradîsyonê şayîrtîye de enstruman şuxulnayîş bi goreyê mintiqayan bedilyeno. Tembûr seba elewîyan têna enstrumanêk nîyo, coka mabênê elewîyan de pîroz o û sey unsûro ke huner û dîn ano têhet, yeno vînayîş. Peynî de, tez bi hawayêko sîstematîk tradîsyonê kilame a Kirmanckî wekenito û hetê aye ê ganî, dînamîk û rengînîye ramojnayo. Na xebate, hem hetê teorîkî ra destêk dana kulturê fekkî hem zî serê edebîyatê fekkî ra fehmbîyayîşê nasnameyê Kirmanckî/ Zazakî de zemînêko muhîm amade kena.

KURTE: Ev tez, tradîsyona kilamê bi awayekî berfireh vedikole ku yek ji şêwazên bingehîn ên çanda devkî ya Kirmanckî (Zazakî) ye. Armanca xebatê ew e ku şairtiyê (dengbêjiyê), şairên Kirmanc û berhemên wan bide nasîn; bi eşkerekirina binyada cureyî, curbecuriya tematîk û erkên civakî yên kilaman, nirxa edebî û çandî ya vê kevneşopê nîşan bide. Lêkolîn bi rêbazeke wesfî ya li ser bingeha vekolîna çavkaniyên nivîskî yên heyî û veguhestinên devkî hatiye meşandin. Di vê xebatê de sê taybetmendiyên sereke yên şairan derdikevin pêş: parastina çandê, bibîrxistin û veguhastin. Şair (kilamcî/dengbêj) wekî van kesan hatine nirxandin ku ziman, erf û edet, çand, dîroka nenivîsî û jiyana rojane diparêzin, bi bîra civakê dixin û destedewrî nifşên nû dikin. Di vê çarçoveyê de şair ne tenê wekî hunermendên takekesî, lê herwiha wekî hilgirên dîrok, çand û bîra hevpar hatine nirxandin. Kilamên ku bingeha xwe ji jiyana civakî digirin; bi mijarên evîn, mêrxasî, dîn û jiyana rojane vê erkê bi cih tînin. Di xebatê de rola diyarker a pêwendiyên şagirtiyê di veguhestina tradîsyonê de jî hatiye destnîşankirin. Modela hoste-şagirdiyê wekî mekanîzmayeke bingehîn di perwerdehiya şairan û veguhestina mîrateya devkî ya ji nifşekî bo nifşekî din derdikeve pêşberî me. Ev xebat destnîşan dike ku rola şairên jin di tradîsyona kilambêjiyê de ji ya mêran cudatir û xweser e. Herwiha tê destnîşankirin ku şairên jin, tevî ku derfetên wan ên perwerdehî û pêkanîna hunerên xwe tunebûn, hem wekî berhemdar hem jî wekî veguhêzer ev tradîsyona devkî berdewam kirine. Bikaranîna amûran di tradîsyona kilambêjiyê de li gorî herêman diguhere. Tembûr ji bo elewiyan ne tenê amûrek e, di nav elewiyan de qismen pîroz tê hesibandin û wekî hêmanekê ye ku huner û dîn digihîne hevdu. Di encamê de ev xebat, bi vekolîna sîstematîk a tradîsyona kilamên kirmanckî, binyada zindî, dînamîk û piralî ya vê mîrateyê eşkere dike. Xebat, hem têkariyê li lêkolînên çanda devkî dike, hem jî bingeheke giring ji bo têgihiştina nasnameya kirmanckî (zazakî) di rêya edebiyata devkî de pêşkêş dike.

ÖZET: Bu tez, Kırmancki (Zazaca) sözlü kültürünün en temel anlatım biçimlerinden biri olan kılam (sözlü şiir) geleneğini kapsamlı biçimde incelemektedir. Çalışmanın amacı, sözlü şairlik geleneğini, Kırmanc şairlerini ve onların eserlerini tanıtmak; kılamların türsel yapısını, tematik çeşitliliğini ve toplumsal işlevlerini ortaya koyarak bu geleneğin edebî ve kültürel değerini görünür kılmaktır. Araştırma, mevcut yazılı kaynakların ve sözlü aktarımların incelenmesine dayalı nitel bir yöntemle yürütülmüştür. Bu çalışmada şairlerin üç temel özelliği öne çıkarılmaktadır: geleneği koruma, hatırlama ve aktarma. Şairler dili, örf ve adetleri, kültürü, yazılmamış tarihi ve günlük hayatı koruyan; topluma hatırlatan ve gelecek kuşaklara aktaran kişiler olarak değerlendirilmiştir. Bu bağlamda şairler, yalnızca bireysel sanatçı değil, aynı zamanda tarih, kültür ve ortak hafıza taşıyıcıları olarak ele alınmıştır. Temelini yaşadıkları toplumsal olaylardan alan kılamlar; aşk, kahramanlık, din ve gündelik yaşam temalarıyla bu işlevi yerine getirmektedir. Çalışmada şairlik kurumunun işleyişi ile çıraklık ilişkilerinin gelenek aktarımındaki belirleyici rolü de vurgulanmıştır. Usta-çırak (şayîr-şagird) modeli, şairlerin eğitiminde ve sözlü mirasın kuşaktan kuşağa aktarımında temel bir mekanizma olarak karşımıza çıkmaktadır. Kadın şairlerin şairlik geleneğindeki rollerinin erkeklere göre farklı ve kendine has olduğunu göstermektedir. Kadın şairlerin, eğitim ve hünerlerini icra edebilme imkanlarının olmamasına rağmen hem üretici hem de aktarıcı olarak geleneği sürdürdükleri görülmektedir. Şairlik geleneğinde enstrüman kullanımı, bölgelere göre değişmektedir. Tambur (tomir), Aleviler için yalnızca bir enstrüman olmayıp, Aleviler arasında kısmen kutsal olup sanat ve dini bütünleştiren bir unsur olarak öne çıkmaktadır. Sonuç olarak tez, Kırmancki kılam geleneğini sistematik biçimde inceleyerek bu mirasın canlı, dinamik ve çok yönlü yapısını ortaya koymaktadır. Çalışma, sözlü kültür araştırmalarına katkı sağladığı gibi, Kırmanck (Zaza) kimliğinin sözlü edebiyat üzerinden anlaşılmasına da önemli bir zemin sunmaktadır.

ABSTRACT: This research examines the tradition of kılam (oral poetry), one of the fundamental forms of oral culture in among Zazas (in Dersim, Kirmanj). The aim of the study is to introduce the tradition of oral poetry, Kirmanj oral poets (şaîr, saîr, şayîr), and their works; to reveal the structural composition, thematic diversity, and social functions of kilam, thereby making visible the literary and cultural value of this living oral tradition. The research is conducted using a qualitative method based on the analysis of existing written sources and oral transmissions. Three main characteristics of the poets are highlighted in this study: preservation of tradition, remembrance, and transmission. Poets are viewed as individuals who safeguard language, customs, culture, oral history, and daily life; reminding society and transmitting this heritage to future generations. In this context, poets are considered not only as individual artists but also as carriers of history, culture, and collective memory. Kilam, rooted in the social events experienced by the poets, fulfills this function through themes of love, heroism, religion, and everyday life. The study also emphasizes the significant role of the functioning of the poetic institution and the relationships of apprenticeship in the transmission of tradition. The master-apprentice (hoste-şagird) model emerges as a fundamental mechanism in the education of poets and in the intergenerational transmission of oral heritage. It demonstrates that the roles of female poets in the poetic tradition are different and unique compared to their male counterparts. Despite lacking opportunities for education and the ability to showcase their skills, female poets are seen as both producers and transmitters, sustaining the tradition. The use of instruments in the poetic tradition varies by region. For Alevis, the tambur (tomir) is not merely an instrument but also a somewhat sacred element that integrates art and religion. In conclusion, the thesis systematically investigates Kirmanjki kilams tradition, revealing the living, dynamic, and multifaceted nature of this heritage. The study contributes to oral culture research while also providing a significant basis for understanding Kirmanj identity through oral literature.