Hetê Sembolizmê Arketipi Ra Tehlilê Efsaneyanê Zazayan (Mıntıqayê Çolig)

Abstract

XULASA: Coğrafyaya Çoligi yo wareyo kıhan o. Ino mıntıqa zaf medeniyet, din u kulturan rê biyo mekan. Ma eşkeni Çolig u dormaleyê cı dı zey Dewleta İskendero Pil, Urartuyan, Bizansan, Sasaniyan, Dewleta İslamiye, Selçukiyan, Safewiyan u Usmaniyan rêçê xeylê medeniyetanê kıhanan bıvin. Ino ware zey Armeni, Ereb, Ecem, Tırk, Kurd u Zazayi zaf miletan rê biyo welat. Zey Zerduştey, Xırıstiyaniye, Şamanizm u İslamiye dini zi ına coğrafya dı cuyayi. Tesirê inan ra mıntıqayê Çoligi dı yo xıznaya tarix, kultur u folklori ameya meydan. Bê şık ına xızna şaro qedim ê ıno mıntıqa rê yani Zazayan rê miras menda. Ino miras zêd ra miyanê folklorê Zazayan dı xu belli keno. Bilhesa ma eşkeni tewırê efsaneyan dı ıno tesir eşkera bıvin. Ma zi ıno sebeb ra qıymet da efsaneyan u efsaneyanê ıno mıntıqa ser xebıtiyayi. Xebata tezê ma “Hetê Sembolizmê Arketipi Ra Tehlilê Efsaneyanê Zazayan (Mıntıqayê Çolig)” dı mıntıqayê Zazayanê Çoligi dı efsaneyi ameyi aredayiş u 304 efsaneyi qeyd biyi. Çımeyanê nuştekiyan ra zi derheqê efsaneyanê Çoligi dı melumat top biyo. Xebata ma dı qısımê “Destpêk” dı mıntıqayê xebat ra hetê tarix, coğrafya, nufus u kultur ra behs biyo u tewırê efsane ser melumato umumi ameyo dayış. Qısımê yoyın dı efsaneyi ki aredıyayi etud biyi, irtibatê inan u efsaneyanê binan ê Anadoliyi erziyayi werte. Qısımê dıyın dı hetê sembolizmo arketipi ra etudê efsaneyan vıraziya. Qısımê hiriyın dı metni efsaneyan ameyi dayiş. Qısımê “Netice” yê ına xebat dı zengineya folklor u kulturê Zazayan ê Çoligi u Zazayanê binan isbat biyo. Edebiyatê Tırkan u dınya dı cayê efsaneyanê Zazayan kışf biyo. Bı tehlilê sembolizmo arketipi kulturê Zazayan dı rêça miraso qedim ê insaniye ameyo tesbitkerdış. Ina xebat hem şarê Çoligi rê hem zi Zazayanê binan rê xebata bıqıymet a u edebiyato nuşteki ê Zazayan dı çımeyo muhim a. Çunke ına xebat ra ver edebiyatê Zazayan dı tewırê efsane ser xebat nêameya meydan. Ma hêvi keni ki ına xebat sobina xebatan rê bena referans u edebiyatê şari ê Zazayan rê bena yo çımeyo bıqıymet.

ÖZET: Bingöl coğrafyası pek çok kültür, medeniyet ve dine mekân olmuş kadim bir yerleşim yeridir. Bingöl ve çevresinde Büyük İskender İmparatorluğu, Urartu, Bizans, Sasani, İslam Devleti, Selçuklu, Safevi ve Osmanlı gibi pek çok eski medeniyetin izine rastlamak mümkündür. Bu bölge Ermeni, Arap, Fars, Türk, Kürt ve Zaza gibi halklara vatan olmuştur. Zerdüştlük, Hristiyanlık, Şamanizm ve İslamiyet gibi dinler de bu coğrafyada yaşama alanı bulmuştur. Bu medeniyet, millet ve dinlerin tesiriyle bu bölgede bir kültür, tarih ve folklor hazinesi ortaya çıkmıştır. Hiç şüphe yok ki bu hazine bölgenin kadim halkına yani Zazalara miras kalmıştır. Bu miras Zaza folklorunda fazlasıyla kendini hissettirmektedir. Özellikle efsane türünde bu mirasın etkisini açık bir şekilde görebilmekteyiz. Biz de bu sebeple efsane türüne kıymet vererek yörenin efsaneleri üzerinde çalıştık. “Arketipsel Sembolizm Bağlamında Zaza Efsanelerinin İncelenmesi (Bingöl Yöresi)” başlıklı tez çalışmamızda Zazaların yoğun olarak yaşadığı Bingöl coğrafyasında 304 efsane derlendi ve kayıt altına alındı. Yazılı kaynaklardan da Bingöl efsaneleri hakkında bilgi toplandı. Çalışmamızın “Giriş” kısmında bölgenin tarihi, coğrafyası, kültürü üzerinde duruldu ve efsane türü tanıtıldı. Çalışmanın “Birinci Bölüm”ünde derlenen efsaneler incelenmeye tabii tutuldu ve Anadolu’da söylenen diğer efsanelerle ilişkileri ortaya konuldu. Çalışmanın “İkinci Bölüm”ünde ise derlenen efsaneler arketipsel sembolizm açısından incelendi. Bu tahlille Zaza kültüründe en eski insanlık mirasının izlerine ulaşıldı. Çalışmanın “Üçüncü Bölüm”ünde derlenen efsanelerin metinleri verildi. Çalışmanın “Sonuç” kısmında da Bingöl Zazalarının yanı sıra genel olarak Zaza kültürü ve folkloru tanıtıldı ve zenginliği vurgulandı. Türk ve dünya edebiyatında Zaza efsanelerinin yeri belirtildi. Bu çalışma, Bingöl halkı ve Zazalar için önemli bir çalışmadır ve yazılı Zaza edebiyatı için de önemli bir kaynaktır. Çünkü bu çalışmadan önce Zaza edebiyatında efsaneler üzerine herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Umut ederiz ki bu çalışma başka bilimsel çalışmalara referans olur ve Zaza halk edebiyatı için yapılacak araştırma ve incelemelere katkı sağlar.

ABSTRACT: The geography of Bingöl is an ancient settlement that has been home to many cultures, civilizations, and religions. It is possible to find traces of numerous ancient civilizations in Bingöl and its surroundings, such as the Empire of Alexander the Great, Urartu, Byzantine, Sassanid, Islamic State, Seljuk, Safavid, and Ottoman. This region has been the homeland of peoples like Armenians, Arabs, Persians, Turks, Kurds, and Zazas. Religions such as Zoroastrianism, Christianity, Shamanism, and Islam have also found a place to live in this geography. The influence of these civilizations, nations, and religions has created a treasure of culture, history, and folklore in this region. Undoubtedly, this treasure has been inherited by the ancient people of the region, the Zazas. This heritage is deeply felt in Zaza folklore. We can particularly see the influence of this heritage clearly in the legend genre. For this reason, we valued legends and worked on the legends of the region. In our thesis titled "An Analysis of Zaza Legends in the Context of Archetypal Symbolism (Bingöl Region)," we compiled and documented 304 legends from the Bingöl region, where Zazas predominantly live. Information about Bingöl's legends was also gathered from written sources. The "Introduction" section of our study provides an overview of the region's history, geography, and culture, as well as an introduction to the legend genre. In the "First Chapter," the collected legends were analyzed and their connections with other legends told in Anatolia were explored. In the "Second Chapter," the legends were examined in terms of archetypal symbolism, revealing traces of the oldest human heritage in Zaza culture. The "Third Chapter" presents the texts of the legends that were compiled. In the "Conclusion" section, the richness of Zaza culture and folklore, particularly focusing on Bingöl's Zazas, is highlighted, and the place of Zaza legends in Turkish and world literature is discussed. This study is significant for the people of Bingöl and the Zazas and is an important source for written Zaza literature. Before this study, no research had been conducted on legends in Zaza literature. We hope that this work will serve as a reference for other scientific studies and contribute to future research and analysis of Zaza folk literature.