Tesewira Estetîkê Li Nik Melayê Cizîrî

Abstract

KURTE: Estetîk pêşî di serdema antîk de wek qadeke felsefeyê derketiye holê û pêş ketiye. Her wiha bi dirêjahiya dem û dewranan re wek mijareke dînî û edebî kete nav xebat û berhemên zanyar û şairan jî. Di dirêjahiya serdema antîk û serdema navîn de nêrîn û nêzîktayiyên zanyar, edîb û şairan de dab û nêrîteke hevpar xwe dide der. Ev mîras bi saya hizra dînî, xasma bi nêrîna Îslamî û tecrubeya sofîgeriyê, tesîr li nêrîna hunerî ya şair û edîbên sedema klasik jî kir. Babeteke sereke ya ku di edebiyata Kurdî ya klasik de şair û edebiyatnas li ser sekinîne, estetîk e. Her wisa şairan ev mijar bi temsil, teşbih û metaforên cuda, bi îfadeyên rengîn û alegoriyên zengîn sêwirandine, anîne ziman. Ev dab û nêrîta helbesta klasîk bi teşegirtin û terakuma sedsalan derketiye holê û di nav hevdeng û hevrengiyeke domdar de ye. Estetîk yanî ciwanî, çawa di şairên serdema klasîk de wek babeteke sereke tê bikaranîn, her wisa di vehonandina hunerî ya Melayê Cizîrî de jî cihekî taybet û girîng digre. Mela edebiyatnasekî sedsala XVIan û şairê qesra mîr û hukumdarê hukumeta Cizîra Botan e. Ev serdem ji hêla dîrokî, sîyasî û edebî ve dewraneke zêrîn e ji bo Kurdan. Lewma Cizîrî nûnerê dewra muqtedîr û serdestiyê ye di dîroka edebiyata Kurdî de. Ji ber vê yekê ye ku di helbesta wî ya lîrîk de hêmanên ruh ên wek haşmet, şehamet, xwebawerî, îftixar û ciwanî derdikevin pêş. Melayê Cizîrî wek zanyar û edîbên pêşiyên xwe yên serdema antîk û navîn, ciwaniyê wek tecelliyata îlahî ya li alemê, yanî wek îsandina Xweda ya li hebûn û gerdûnê şîrove kiriye. Cizîrî bi nêrîna xwe ya hunerî ciwaniyê di vê çarçoveya yektiyê de xwendiye. Wî ciwanî wek wesfekî îlahî dîtiye û Xweda ji bo xwedannasîna xwe, şewq û şemala ciwanîyê daye însan û ew li alemê îsandiye, reşandiye. Lewma li gor Cizîrî ciwanî ne wesfekî eslî yê alemê ye, ew ji derve hatiye, yanî ji Xweda ye, Xwedayî ye. Ciwanî xwedî hêleke ontolojik û epistemolojik e ku rê û rêbazeke gihîştina rastiyê ye û zanyariyeke hedsî ye ji bo nasîna Xweda. Ev xebata ku li ser nêrîna estetîkê ya Melayê Cizîrî disekine û qesta ravekirna têkiliya ciwanî û eşqê ya li gor Mela de ye, ji destpêkek û çar beşan pêk tê. Di destpêkê de çarçoveya teorîk a xebatê di bin sernavên “çarçoveya tezê”, “rêbaza teze”, “armanca tezê”, “giringiya mijarê” û “nirxandina çavkaniyên tezê” de tîne ziman. Di beşa pêşîn de di bin sernava “Geşedana dîrokî ya nêrînên di derheq çavkaniya ciwaniyê de” li ser peydabûn û pêşketina nêrînên di derbarê ciwaniyê de disekine. Di beşa duduyan de di bin sernavê “Estetîk û Edebiyat”ê de têkiliya estetîk û edebiyatê tîne rojevê. Di beşa sisêyan de di bin sernavê “Ciwan û Ciwanî di nêrîna Hunerî ya Melayê Cizîrî de” fikr û nêrînên Mela yên di derbarê mahiyet, çavkanî û curreyên ciwaniyê de mewzûbehs dibe. Di beşa çaran a dawî de jî di bin sernavê “Tikîliya Ciwan û Evinê” de li ser têkiliya cemal û eşqê hûr dibe.

ÖZET: Estetik ilk olarak antik çağda felsefi bir alan olarak ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Zamanla dinî ve edebî bir konu olarak âlim ve şairlerin çalışma ve eserlerinde de yer almıştır. Antik Çağ ve Orta Çağ boyunca bilgin, yazar ve şairlerin görüş ve yaklaşımları ortak bir anlayış doğurmuştur. Bu miras, dînî düşünce ve özellikle İslâmî görüş ve tasavvufi tecrübe sayesinde şairlerin ve klâsik edebiyatçıların sanatsal görüşlerini de etkilemiştir. Klasik edebiyatta şair ve edebiyatçıların odaklandığı önemli bir konu da estetiktir. Estetiğin konusu olan güzelliği, çeşitli temsil, teşbih ve metaforlar, renkli anlatımlar ve zengin alegorilerle dile getirilmiştir. Güzelliği işleyen bu klasik şiir geleneği sürekli bir etkileşim içinde ve birikimli biçimde yüzyıllar boyunca gelişmeye devam etmiştir. Estetik, klasik dönem şiirinde ana temalardan biri olarak işlendiği gibi Molla Ahmed-i Cezerî'nin sanatsal anlayışında da özel ve önemli bir yer tutar. Mela, 16. yüzyılda yaşamış bir edebiyatçı olup Cizîra Botan (Cizre) hükümeti mir/hükümdarının saray şairidir. Bu dönem Kürtler için tarihi, siyasi ve edebi açıdan altın bir çağdır. Dolayısıyla Cizîrî ve çağdaşları Kürt edebiyat tarihinin en verimli ve zirve dönemini temsil eder. Bu nedenle Cizîrî’nin lirik ve coşkun şiirinde ihtişam, yiğitlik, özgüven, iftihar ve güzellik gibi ruh unsurları ön plana çıkar. Cizîrî kendinden önceki antik ve Orta Çağ filozof ve bilginleri gibi güzelliği kâinata yansıyan ilahî bir tecelli, yani Allah'ın varlıkta ve kâinattaki temsili olarak yorumlamıştır. Cizîri güzelliği, sanatsal yaklaşımı çerçevesinde îlahî bir menşeye dayandıran bir okumayla yorumlamıştır. O, güzelliği ilahi bir sıfat olarak görmüştür. Ona göre Allah insana kendini tanıması için güzellik nurunu vermiş ve onu kâinata tecelli ettirmiştir. Dolayısıyla şaire göre güzellik alemden kaynaklı bir özellik değildir. Güzellik, hakikate ulaşmanın bir yolu olarak ontolojik bir boyuta da sahiptir ona göre. Aynı zamanda Allah’ı tanımaya götüren bir bilgi yöntemi olarak epistemolojik bir yönü de vardır. Melayê Cizîrî'nin estetik anlayışına odaklanan ve güzellik- aşk ilişkisini ona göre değerlendirmeyi amaçlayan bu çalışma, bir giriş ve dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın teorik çerçevesini içeren “Giriş” bölümü “tezin çerçevesi”, “yöntem”, “tezin amacı”, “konunun önemi” ve “kaynakların eleştiri ve değerlendirilmesi” başlıkları altında açıklanmıştır. "Güzelliğin kaynağına ilişkin fikirlerin tarihsel gelişimi" başlıklı ilk bölüm, güzellikle ilgili fikirlerin ortaya çıkışı ve gelişimine odaklanmaktadır. İkinci bölüm "Estetik ve Edebiyat" başlığı altında estetik ve edebiyat ilişkisini tartışmaktadır. " Melayê Cizîrî'nin sanatsal Perspektifinde Güzel ve Güzellik" başlıklı üçüncü bölümde şairin güzelliğin mahiyeti, kaynakları ve türleri hakkındaki görüş ve düşünceleri tartışılmaktadır. Dörtdüncü ve son bölümde de "Güzellik ve Aşk" başlığı altında Cizîrî’nin şiirlerinden hareketle güzellik ve aşk arasındaki ilişkiye odaklanılmaktadır.

ABSTRACT: Aesthetics first emerged and developed as a philosophical field in ancient times. Over time, it took place in the works and writings of scholars and poets as a religious and literary subject. The views and approaches of scholars, writers and poets throughout the Antiquity and the Middle Ages gave rise to a common understanding. This heritage also affected the artistic views of poets and classical writers thanks to religious thought and especially Islamic view and mystical experience. Aesthetics is one of the most important subject that poets and writers focus on in classical literature. Beauty, which is the subject of aesthetics, is expressed with various representations, similes and metaphors, colorful expressions and rich allegories. This classical poetry tradition, which deals with beauty, continued to develop in a continuous interaction and cumulative way for centuries. Aesthetics has a special and important place in Mela Ahmed-i Cizîrî's artistic conception as well as being one of the main themes in the poetry of the classical period. Mela is a man of letters who lived in the 16th century and was the court poet of the ruler of the Cizîra Botan (Cizre) government. This period is a historical, political and literary golden age for the Kurds. Therefore, Cizîrî and his contemporaries represent the most productive and peak period in the history of Kurdish literature. For this reason, spiritual elements such as magnificence, bravery, self-confidence, pride and beauty come to the fore in Cizirî's lyrical and exuberant poetry. Cizîrî, like the ancient and medieval philosophers and scholars before him, interpreted beauty as a divine manifestation reflected in the universe, that is, as the representation of Allah in existence and in the universe. Ciziri interpreted beauty as a concept of divine origin within the framework of his artistic approach. He saw beauty as a divine attribute. According to him, God gave man the light of beauty so that he could know God and made it manifest in the universe. Therefore, according to Cizîrî, beauty is not a feature originating from the world. According to him, beauty also has an ontological dimension as a way of reaching the truth. It also has an epistemological aspect as a method of knowledge that leads to knowing God. This study, which focuses on Mela Ahmed-i Cizîrî's aesthetic understanding and aims to evaluate the beauty-love relationship according to Mela, consists of an introduction and four chapters. The "Introduction" section, which includes the theoretical framework of the study, is explained under the titles of "The Framework of The Thesis" "Method" "The Purpose of The Thesis" "The Importance of The Subject" and "Criticism and Evaluation of Sources". The first chapter titled "Historical Development of Ideas About The Origin of Beauty" focuses on the emergence and development of ideas about beauty. The second part discusses the relationship between aesthetics and literature under the title of "Aesthetics and Literature". In the third chapter, titled " The Beautiful and Beauty in Melayi Cizîrî's Artistic Perspective", Mela's views and thoughts on the nature, sources and types of beauty are discussed. The fourth and last chapter focuses on the relationship between beauty and love under the title of "Beauty and Love".